Między katolicyzmem i nacjonalizmem. Związek Niemieckich Katolików w Polsce w województwie śląskim 1923 - 1939

Autor: Sebastian Rosenbaum

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 808

Okładka: miękka ze skrzydełkami 

Format: 16,00 cm x 24,00 cm

W okresie dwudziestolecia Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 1 mln osób niemieckiego pochodzenia narodowego. Większość z nich koncentrowała się w zachodnich województwach Polski, m.in. w województwie śląskim. Niemcy z tego ostatniego województwa w większości wyznawali katolicyzm, co odróżniało ich od pozostałych członków tej mniejszości narodowej, z reguły ewangelickiego wyznania. Dlatego też najważniejsza organizacja niemieckich katolików powstała właśnie w województwie śląskim, w Katowicach i choć działała w wielu częściach kraju, na polskim Górnym Śląsku znajdowały się jej władze i najsilniejsze struktury. Organizacją tą był Związek Niemieckich Katolików w Polsce (Verband deutscher Katholiken in Polen, VdK). Został powołany do życia  latem 1923 r. przez niemieckich działaczy związanych z tzw. katolicyzmem politycznym i związkowym. Był organizacją co prawda katolicką, kulturalno-społeczną, jednak nie podporządkowaną hierarchii kościelnej administracji apostolskiej, a od 1925 r. diecezji katowickiej. Co więcej, przez kilka pierwszych lat VdK znajdował się w konflikcie z administratorem, a potem biskupem Augustem Hlondem oraz szeregiem duchownych. VdK nawiązywał do silnych w Niemczech tradycji ruchu organizacyjnego świeckich katolików, co nie zawsze podobało się duchowieństwu. Formalnie apolityczny, VdK odgrywał znaczącą rolę w procesie mobilizacji i światopoglądowo-narodowej homogenizacji Niemców w województwie śląskim, dzięki szeroko zakrojonej aktywności kulturalnej, konfesyjnej, społecznej i in. Centrala i filie Związku ściśle współpracowały z innymi organizacjami niemieckimi, jak Volksbund, jednak nierzadko dochodziło między nimi także do konfliktu na tle politycznym i konfesyjnym. W ciągu 16 lat istnienia VdK stał się ważną organizacją Niemców śląskich. Jednak po 1933 r. doszło do pęknięcia w łonie Związku: część działaczy z senatorem RP Eduardem Pantem zdecydowanie opowiedziała się przeciwko rządowi Adolfa Hitlera w Rzeszy Niemieckiej, część przyjęła koniunkturalne stanowisko umiarkowanego poparcia. Wśród działaczy coraz mocniej zaznaczała się rozbieżność między katolickim światopoglądem a penetracją przez ideologię nacjonalistyczną.

Publikacja przedstawia w sześciu rozdziałach korzenie organizacji w tzw. katolicyzmie związkowym w Niemczech, następnie omawia strukturę VdK, jego oddziaływanie na forum województwa śląskiego i diecezji katowickiej, formy aktywności społeczno-kulturalnej oraz dyskurs rozwijany w Związku. Jest to pierwsza tak obszerna monografia poświęcona stowarzyszeniu mniejszości niemieckiej z międzywojennego województwa śląskiego. Jest też próbą ukazania przemian w łonie społeczności niemieckich katolików pod wpływem „narodowej rewolucji” w Trzeciej Rzeszy. Praca oparta jest na szerokiej bazie źródłowej, obejmującej archiwa w Niemczech i w Polsce, państwowe i kościelne, oraz prasę mniejszości niemieckiej.

(opis wydawcy)

Spis treści: 

Wykaz skrótów  /11

Wprowadzenie  /15

Verband deutscher Katholiken in Polen jako fenomen polityczny  /15

Cele i konstrukcja pracy  /18

Stan badań /21

Baza źródłowa  /27

Uwagi terminologiczne /30

Część I. Korzenie VDK. Katolicyzm związkowy i polityczny w Niemczech i na Śląsku  /35

W kręgu katolickiego laikatu  /35

Początki katolicyzmu związkowego  /39

Kościół katolicki na Śląsku przed Wiosną Ludów - sekularyzacja politycznego katolicyzmu  /45

Znaczenie rewolucji 1848/1849 dla katolicyzmu - początki politycznego katolicyzmu  /53

Śląski katolicyzm w dobie Wiosny Ludów  /58

Wobec Kulturkampfu i zjednoczonej Rzeszy. Powstanie Partii Centrum  /69

Śląski katolicyzm od Kulturkampfu do I wojny światowej  /82

Polityczny i związkowy katolicyzm w Republice Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy  /99

Katolicyzm na niemieckim Śląsku w międzywojniu  /108

Część II. Mniejszość niemiecka i niemieccy katolicy w województwie śląskim 1922 - 1939  /115

Niemcy w województwie śląskim - specyfika, statystyka, struktura społeczna i wyznaniowa, położenie prawne  /115

Niemcy w obliczu zmiany państwowości  /127

Początki samoorganizacji  /131

Część III. Verband deutscher Katholiken in Polen jako organizacja   /153

Statutowe cele Związku  /153

Status prawny VdK  /155

Struktura VdK /157

Okręgi i grupy (oddziały) miejscowe  /174

Dynamika rozwoju grup miejscowych okręgu górnośląskiego i bielsko-cieszyńskiego VdK 1923 - 1939  /203

Sekcje (grupy) młodzieżowe  /215

Sekcje muzyczne (śpiewacze)  /236

Finanse - problem zależności Związku od Rzeszy  /239

Szeregi członkowskie i elita Związku  /252

Podsumowanie  /279

Część IV. Verband deutscher Katholiken in Polen w województwie śląskim i jego aktywność w latach 1923 - 1939  /281

Powstanie Verband deutscher Katholiken in Polen  /281

Polskie struktury kościelne w województwie śląskim a VdK  /290

Konflikty lokalne wokół duszpasterstwa w języku niemieckim  /342

Kooperacja VdK z duchowieństwem  /352

VdK a polskie władze i środowiska polityczne  /360

Wizerunek VdK w polskiej prasie  /377

VdK a inne organizacje mniejszości niemieckiej  /383

VdK a instytucje w Niemczech i Austrii /403

Kryzys 1933/1934 i późniejsze konflikty wewnętrzne  /411

Związek w ostatnich latach przed wybuchem wojny  /456

Podsumowanie  /463

Część V. Praktyki kulturowe i religijne jako formy oddziaływania na społeczność niemieckich katolików  /467

Walne zgromadzenia VdK w latch 1925 - 1938  /467

Model publicznej pracy rocznej grup miejscowych  /490

Wykłady  /494

Rekolekcje i dni skupienia, kursy i szkolenia /512

Uroczystości katolickie i narodowe  /518

Pielgrzymki  /529

Wycieczki i zabawy  /544

Sport  /552

Teatr amatorski  /554

Koncerty  /561

Biblioteki związkowe  /566

Aktywnosć dobroczynna i ubezpieczenia  /568

Problemy z lokalami związkowymi  /576

St.-Michael-Heim i Michaeleum sp. z o.o.  /579

Instytucje związane z VdK  /586

Prasa i wydawnictwa  /589

Podsumowanie /626

Część VI. "O chrześcijańską wspólnotę narodową" - dyskurs Verband deutscher Katholiken in Polen  /629

Wprowadzenie  /629

"Teleologia" i charakter VdK   /630

Katolicyzm i "współczesny świat"  /648

Religijność /652

Moralistyka - kobieta - rodzina  /644

Jako niemieccy katolicy w Polsce  /659

Naród  /669

Wobec narodowego socjalizmy i Trzeciej Rzeszy  /676

Państwo  /686

Kwestia socjalna  /694

Górny Śląsk i Górnoślązacy /698

Nowe pokolenie /709

Zakończenie  /715

Spis tabel  /721

Wykaz źródeł i literatury   /723

Indeks osobowy  /765

Indeks nazw miejscowych  /789

Zusammenfassung  /795