Listy hetmańskie rodu Potockich Tom V Korespondencja Hetmana Wielkiego Koronnego Józefa Potockiego. Rok 1739

Opracowanie: Tomasz Ciesielski

Rok wydania: 2019

Liczba stron: 405

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,5 cm

Seria: Monumenta Poloniae Epistolaria

Korespondencja hetmańska obejmująca okres od połowy XVII do połowy XVIII wieku, to bezcenne źródło do dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Idea zebrania, opracowania a następnie wydania listów pięciu hetmanów wywodzących się z rodziny Potockich herbu Pilawa, narodziła się jako odpowiedź na pojawiające się postulaty, niedostatecznego wykorzystanie pistolografii w badaniach nad dziejami państwa polsko-litewskiego. Listy wytwarzane w otoczeniu kolejnych hetmanów koronnych, a kierowane do najważniejszych osób w państwie,stanowiły i stanowią doskonałe źródło pokazujące mechanizmy rządzenia państwem, kierowania jego armią, naświetlając jednocześnie wszelkie wady i zalety ówczesnej polityki. Podobnie jak listy kierowane od tychże osób do samych hetmanów. Rozproszone w wielu archiwach, znajdujących się na terenie kilku krajów Europy, często nie dość znane, nie były wykorzystywane przez historyków, w sposób na jaki zasługują. Oddawana w ręce Czytelników seria „Listów het- mańskich rodu Potockich” ma być próbą naprawienia tej sytuacji i wprowadzenia do szerokiego obiegu naukowego listów, które jak można mieć nadzieję, są świadkiem swoich czasów i dziś uzyskują ponownie okazję by przemówić. Józef Potocki, syn hetmana polnego koronnego Andrzeja Potockiego, urodził się w 1673 roku. Bardzo aktywny w życiu politycznym Rzeczypospolitej od końca XVII w., od końca lat 30. XVIII w. do śmierci w 1751 r. przewodził jednemu ze stronnictw magnacko-szlacheckich: republikanów. Karierę polityczną zwieńczył godnością kasztelana krakowskiego uzyskaną w 1748 r. W wojsku koronnym służył od lat 90. XVII w. uczestnicząc w wojnie z Turcją, w zdławieniu powstania Semena Palija, Wielkiej Wojnie Północnej oraz wojnie o sukcesję polską. Bardzo szybko uzyskał najwyższe godności wojskowe, a w 1706 r. z nominacji Stanisława Leszczyńskiego uzyskał najpierw buławę polną, a następnie wielką koronną Klęska króla Szwecji Karola XII, a tym samym Stanisława Leszczyńskiego, doprowadziła jednak do utraty godności hetmańskiej oraz zmusiła Potockiego do emigracji. Na Węgrzech w służbie Rakoczego i Mołdawii przebywał do 1714 r., kiedy wrócił do kraju odzyskał obłożone sekwestrem dobra. Mimo ukorzenia się przed Augustem II nie odzyskał godności wojskowych, a jego rola polityczna do 1733 r. była niewielka. Dopiero bezkrólewie 1733 r. i wojna o tron polski pozwoliła Józefowi Potockiemu, dzięki opowiedzeniu się po stronie Stanisława Leszczyńskiego, odzyskać pozycję w armii koronnej. Dzięki zaś ugodzie zawartej w marcu 1735 r. uzyskał buławę wielką koronną (akt nadania 9 XI 1735 r.), którą utrzymał do śmierci. Choć nie był wybitnym dowódcą wojskowym, to w miarę poprawnie zarządzał niewielką armią. Okres jego najintensywniejszej działalności na polu wojskowym przypada na lata 1736-1739, gdy osobiście zaangażował się w kierowanie akcją dławienia wystąpień hajdamackich na Ukrainie, jak też utrzymania Rzeczypospolitej na uboczu toczącej się wojny rosyjsko-tureckiej. Użyczył nawet swojego prywatnego miasta Niemirowa na miejsce odbycia nieudanego kongresu pokojowego w 1737 r. Mimo podejmowanych wysiłków, czego dowodzi publikowana w niniejszym tomie korespondencja, nie udało mu się jednak zapobiec przechodzeniu wojsk walczących państw przez ziemie polskie, co doprowadziło do znacznych zniszczeń na Pokuciu i Podolu w 1739 r.

Spis treści:

Spis skrótów  /7

Działalność hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego w drugiej połowie lat 30. XVIII wieku. Wojna rosyjsko-turecka 1736-1739  /11

O archiwum Józefa Potockiego i jego korespondencji z końca lat 30. XVIII w.  /41

Zasady edycji  /61

Wykaz listów  /67

Korespondencja Józefa Potockiego  /79

Korespondencja z królem Augustem III Wettinem  /79

Korespondencja z ministrami saskimi Rzeczypospolitej  /99

Korespondencja z senatorami duchownymi  /115

Korespondencja z Krzysztofem Antonim Szembekiem  /117

Korespondencja z biskupem krakowskim Janem Aleksandrem Lipskim  /158

Korespondencja z Janem Klemensem Branickim  /183

Korespondencja z samorządem szlacheckim  /191

Korespondencja wojskowa  /199

Korespondencja z regimentarzem generalnym wojsk koronnych na Ukrainie i regimentarzem partii podolskiej Stefanem Jeło Malińskim  /201

Korespondencja z regimentarzem partii ukraińskiej Franciszkiem Ksawerym Nitosławskim  /233

Korespondencja z komendantami Kamieńca Podolskiego i Stanisławowa  /239

Różne relacje o ruchach wojsk rosyjskich oraz o grabieżach przez nie dokonywanych na terytorium Rzeczypospolitej  /250

Korespondencja z miastem Lwów  /262

VARIA - Załączniki do listów, których nie sposób przypisać  /264

Uniwersały i paszporty hetmańskie - Uniwersały hetmańskie  /272

Korespondencja cudzoziemska - Rosja  /275

Korespondencja z Franciszkiem Darewskim  /277

Korespondencja z Hetmanem Karlem von  Keyserling  /281

Korespondencja z Burkhardem Christophem von Munnich  /285

Korespondencja z posłami hetmańskimi do Rosjan  /334

Korespondencja cudzoziemska - Turcja i jej lennicy  /335

Korespondencja z rezydentami i posłami hetmańskimi do urzędników osmańskich  /357

Słownik zwrotów i wyrazów łacińskich  /359

Słownik wyrazów staropolskich  /361

Bibliografia  /364

Indeks osób  /371

Indeks geograficzny  /379

Abstract  /391

Wykaz listów - układ chronologiczny  /395