Księstwo pruskie w XVI wieku. Ustawa o rządzie z 1542 roku

Profesor Janusz Małłek studia historyczne odbył na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1960 r. na podstawie pracy „Dzieje sejmu Prus Książęcych z 1566”, napisanej pod kierunkiem prof. Karola Górskiego, uzyskał stopień magistra. W 1961 r. został zatrudniony na stanowisku asystenta na UMK. W 1965 r. uzyskał doktorat, a następnie habilitację (1974) oraz tytuł profesora nadzwyczajnego (1988) i profesora zwyczajnego (1991). Członek PAU (korespondent od 1996, czynny – od 2009 r.). Był wiceprezydentem International Commission for the History of Representative and Parliamentary Institutions i członkiem zarządu Verein für Reformationsgeschichte. W latach 1993–1999 był pierwszym dziekanem Wydziału Nauk Historycznych, a w latach 1999–2002 prorektorem UMK.  Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski i Medalem Komisji Edukacji Narodowej. 17 września 2009 r. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie nadał mu tytuł doktora honoris causa. Specjalizuje się w dziejach Prus i Skandynawii. Bibliografia jego prac obejmuje 626 pozycji.

W czasie gdy powstawała ta książka, ważne miejsce także w historiografii polskiej zajmował materializm historyczny. Z Zachodu docierały jednak już nowe modele odtwarzania procesów historycznych – odchodzenie od historii wybitnych jednostek i przyjmowanie integralnego spojrzenia na dzieje społeczeństw. Jedną z propozycji było badanie społeczeństwa stanowego (narodu politycznego) i jego reprezentacji, która uzewnętrzniała się w pracach parlamentu. Projekt badawczy zrealizowany w niniejszej monografii był właśnie taką próbą.

Fragment przedmowy autora do II wydania książki

Spis treści:

Przedmowa do drugiego wydania  /5

Wstęp  /11 

1. Znaczenie podjętego tematu  /11 

2. Stan badań  /11 

3. Metoda  /12 

4. Źródła rękopiśmienne  /14  

5. Źródła drukowane  /16  

6. Opracowania   /18 

7. Cel pracy   /21

Rozdział I 

Obszar, środowisko, rozwój gospodarczy i społeczny Prus Książęcych w połowie XVI W.  /23 

1. Obszar, granice i środowisko geograficzne  /23 

2. Liczba ludności   /24 

3. Podział administracyjny  /25 

a) Okręgi   /25 

b) Starostwa  /27 

c) Komornictwa i amty sołtysie  /30 

d) Gminy miejskie i wiejskie   /30  

4. Potencjał gospodarczy księcia i stanów w Prusach Książęcych w połowie XVI w.  /30 

a) Podział własności ziemskiej. Zastawy   /31

b) Dochody książęce   /48

c) Pozycja społeczna i gospodarcza stanów  /62

5. Rozwój gospodarczy Prus Książęcych w XVI W. jako czynnik dynamiczny rozwoju społecznego  /87

a) Uwagi wstępne    /87

b) Warunki determinujące rozwój gospodarczy  /91

c) Handel zagraniczny jako czynnik określający stopień i tendencję rozwoju gospodarczego kraju  /96

Rozdział II

KSIĄŻĘ A STANY W LATACH 1525–1541 NA TLE DZIEJÓW REPREZENTACJI STANOWEJ W PRUSACH   /111

1. WSTĘP: UTWORZENIE SIĘ REPREZENTACJI STANOWEJ W PRUSACH   /111

2. REPREZENTACJA STANOWA W LENNYM PAŃSTWIE KRZYŻACKIM W LATACH 1466-1525   /115

a) Zakon a stany 1466-1498   /116

b) Stany za ostatnich wielkich mistrzów 1498-1525   /118

3. KSIĄŻĘ A STANY W LATACH 1525-1541  /134

a) Organizacja stanów   /135

b) Stosunki między władcą a stanami w latach 1525-1541  /141

Rozdział III

SEJM LETNI 1542 R. DYSKUSJA NAD PROJEKTEM REGIMENTSNOTTEL   /161

1. SPRAWA TURECKA JAKO BEZPOŚREDNIA PRZYCZYNA PROJEKTU WYDANIA REGIMENTSNOTTEL   /161

a) W okresie do sejmu czerwcowo-lipcowego 1542 r.   /161

b) Na sejmie czerwcowo-lipcowym 1542 r.  /166

2. OBRADY MAŁEGO WYDZIAŁU NA SEJMIE CZERWCOWO-LIPCOWYM 1542 R.  /172

a) Projekt Regimentsnottel   /172

b) Starania w Polsce o potwierdzenie Regimentsnottel  /180

c) Procuratorium dla książąt dopuszczonych do lenna pruskiego  /181

d) Pomoc na wojnę turecką   /183

e) Utworzenie klasztoru panieńskiego   /184

f ) Sprawa monety, granicy litewskiej, szkoły partykularnej i sądownictwa  /186

g) Zakończenie sejmu czerwcowo-lipcowego 1542 r.   /187

Rozdział IV

SEJM LISTOPADOWY 1542 R. UCHWALENIE REGIMENTSNOTTEL   /189

1. DALSZA DYSKUSJA, UCHWALENIE I OPIECZĘTOWANIE REGIMENTSNOTTEL NA SEJMIE 1542 R.  /189

2. STARANIA W POLSCE O POTWIERDZENIE REGIMENTSNOTTEL  /200

3. PODATEK NA OBRONĘ PRZECIW TURKOM   /201

4. SZKOŁA PARTYKULARNA   /202

Rozdział V

Analiza REGIMENTSNOTTEL  /203

1. UNORMOWANIE URZĘDU BISKUPIEGO  /204

Art. 1  /204

Art. 2 /205

Art. 3 /205

Art. 4 /206

Art. 5 /210

Art. 6 /210

Art. 7 /211

Art. 8 /213

Art. 9 /214

Art. 10 /215

2. Zaopatrzenie księżny i księżniczki; Opieka   /216

Art. 1 /216

Art. 2 /217

Art. 3 /219

3. Ustalenie rządu  /220

Art. 1 – Rząd   /220

Art. 2. Namiestnicy. Regencja    /228

Art. 3. Pobyt stały w kraju książąt dopuszczonych do lenna  /231

Art. 4. Wynagrodzenie regentów, opłacenie kosztów podróży poselstw za granicą  /232

Art. 5. Zarząd dworem w Królewcu i dochodami państwa  /233

Art. 6. Kolejność awansów   /234

Art. 7. Obowiązki nadradców jako regentów  /235

Art. 8. Obowiązki starostów  /236

Art. 9. Prawo zwoływania stanów przez czterech nadradców   /237

Art. 10. Obsadzenie zamków przygranicznych   /238

Art. 11. Kasa i archiwum stanowe   /238

Art. 12. Ostateczne ustalenie władzy regentów, ich pieczęcie  /240

Rozdział VI

STARANIA O ZATWIERDZENIE W POLSCE, REALIZACJA I ZNACZENIE REGIMENTSNOTTEL   /241

1. STARANIA O ZATWIERDZENIE REGIMENTSNOTTEL W POLSCE   /241

2. Realizacja REGIMENTSNOTTEL   /249

a) Unormowanie urzędu biskupiego   /250

b) Zaopatrzenie księżny i księżniczki, opieka  /253

c) Ustalenie rządu   /253

3. Zznaczenie REGIMENTSNOTTEL   /260

Aneks   /267

Wykaz skrótów  /281

Bibliografia   /283

ZUSAMMENFASSUNG   /301

Indeks osobowy   /311

Indeks nazw geograficznych  /325