Księga pamięci gminy żydowskiej w Jedwabnem

Żydowskie księgi pamięci (nazywane także pinkasami) to powstałe po wojnie zbiory świadectw i wspomnień pisane przez mieszkańców dawnych gmin żydowskich, mające na celu przywrócenie pamięci o miejscowościach zniszczonych w czasie Zagłady. Pisane były zwykle w jidysz lub po hebrajsku, czasem ukazywały się też wersje angielskie. Szacuje się, że istnieje ponad 500 żydowskich ksiąg pamięci, jednak dotychczas tylko niewielka część przetłumaczona została na język polski.

„… To księga wyjątkowa, bo wracająca do miejscowości, której nazwa zapisała się po wielokroć w pamięci kilku pokoleń: ocalałych z Holocaustu polskich żydów i polskich katolików, mieszkańców regionu oraz ich potomków, tych, którzy na przełomie XX i XXI wieku byli świadkami lub brali udział, choćby symboliczny, w „debacie wokół Jedwabnego”. (…) Księga pamięci Jedwabnego jest wśród innych pinkasów tym bardziej księgą szczególną, bo oddaną przez jej twórców-incjatorów, rabina Jehudę A. Baker i rabina Jaakowa E. Bakera w hołdzie „męczennikom”. Takie jest też do niej – wysoce religijne, wprowadzenie autorstwa tego ostatniego, taka też próba wyjaśnienia tego, co się stało w Jedwabnem w lipcu 1941 r.”

(z recenzji wydawniczej dr hab. Marty Kurkowskiej-Budzan)

„Księga pamięci gminy żydowskiej w Jedwabnem” to kolejny tom z cyklu wydawniczego „Pinkasy łomżyńskie” zainicjowanego przez Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów. Zawiera ona wspomnienia, relacje oraz świadectwa Ocalałych z Zagłady Żydów pochodzących z tej miejscowości.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Od Redakcji polskiego wydania - Księgi pamięci gminy żydowskiej w Jedwabnem - Małgorzata K. Frąckiewicz  /5

Wprowadzenie - Ku pamięci dawnych mieszkańców Jedwabnego - Małgorzata K. Frąckiewicz   /6

Do czytelnika - Rabin Jehuda Arie Baker, Rabin Jaakow Eliezer Baker   /10

Słowa wstępne - Jaakow Eliezer Baker, Haitcha Piekarz   /11

Jedwabne w rejonie Łomży - Becalel Lerman  /16

Działalność szanowanych posiadaczy w Jedwabnem od rok 5632, 1872 - Mosze Cynowicz  /17

Towarzystwa dobroczynne w Jedwabnem w roku 1912, 5672   /17

Życie w miasteczku   /18

Zasady odnośnie koszerności mięsa w Polsce  /20

Z księgi przemów Icchaka Grinbojma w polskim Sejmie - Mosze Cynowicz  /20

Rzemieślnicy, mełamedzi i nauczyciele - Cypora, Fuks (Rotszyld-Szofar)  /21

Rabini w Jedwabnem  /24

Sędziowie w Jedwabnem   /24

Gaon reb Josef Chawer, zwierzchnik sądu w Jedwabnem   /25

Rabin Gaon reb Awigor Białostocki, zwierzchnik sądu w Jedwabnem (region Łomży)   /27

Rabi Eliahu Hakohen Dusznicer. Duchowy mentor jesziwy w Raduniu, Łomży i Petach Tikwie (w stulecie urodzin)  .30

Postaci z miasteczka  /34

Jedwabne - nazwa naszego miasteczka i jej wyjaśnienie  /45

Recytacja "Szema Israel" u noworodka  /45

Jedwabianie krętacze  /46

Rebecyn Jaszpe  /47

Hidur rabina Awrahama Aharona   /47

Nasza miłość do chederu   /47

Nasz mistrz i nauczyciel rabin gaon Awigor Białostocki, świętej i błogosławionej pamięci cadyk   /47

Jedwabieńska policja słyszy ryczące cielę i sprawdza wszystkie podwórka poza domem   /49

Dzięki temu, że antysemici nie znają świątecznych praw, rzeźnik reb Icze ocalał   /51

Poświęcenie rabina dla drobiazgów w związku z sądową wątpliwością   /51

Jak to miejski okrutnik i mocarz przestraszył się przysięgi, skapitulował i przyznał się rabinowi   /52

Reb Jankiel Perlman, wielce utalentowany i wykształcony intelektualista   /53

Mełamed rabin Awraham Aharon   /54

Krawiec reb Zelig Makowski   /55

Reb Zeling zaprasza bardzo młodego chłopaka do wyrecytowania strony Gemary przed uczonymi z miasteczka  /55

Ciekawa rozprawa podczas Zagłady   /56

Cały dobytek - jedyną złotówkę - przekazała wdowa na wsparcie Tory, mimo pewności, że skutkiem tego zabraknie jej w domu chleba na cały tydzień!  /57

Osamotniona żydowska rodzina od pokoleń jest w rozkwicie, mieszkając w lesie polskich sąsiadów   /58

Rejzele, młynarka z Jedwabnego, szerzyła nieskończoną życzliwość między Żydami i Polakami  /59

Hoduje owce i kozy, żeby wyrabiać w pełni koszerne cicit   /60

"Moralny upór" jedwabieński szanowany przez łomżan   /72

Osiemdziesięcioletnia jedwabianka pisze do Zeewa Żabotyńskiego, by pozwolił jej dołączyć do "Obozu tysiąca młodych", którzy zobowiązali się dojść pieszo z Polski do Ziemi Izraela!   /73

Rejzele nie oddaje ważnej micwy nieżydowskiemu woźnicy i jego koniom   /73

Kilka słów ku pamięci reb Kadysza Fridmana, pomocnika w synagodze i sądzie w Jedwabnem - Szmuel Fridman   /74

Rodzina Rozen z Jedwabnego - Lea Klajn (Rozen)   /75

Mój ojciec Abraham Hersz Hakohen [Hakahan?] - Chawa Isman

Historie ocalonych z Zagłady z Jedwabnego. Wojna o życie!   /77

Bracia młynarze reb Eli i reb Mosze-Dawid Pecynowicz  /79

JIZKOR. Lista pomordowanych rodzin, ułożona przez Cyporę Rotszyld (Szefer)   /79

Jubileusz pięćdziesięciolecia - Raw dr Josef Danowski   /85

Do komitetu organizacyjnego  /86

Takiej rzeczy nigdy się nie zapomina! - Abraham Bramsztejn (prezydent synagogi)  /86

Wspomnienia z domu (rozdział historii) - Charles Lerman   /87

Na jubileusz 50-lecia - Chairman M. Kadysz   /88

Typy i obrazki naszych aktywnych członków - M, Kadysz   /91

Piękne drzewo i jego gałęzie - Alter Goldberg   /92

Historia i wspomnienia. Wspomnienia długoletniego członka wiceprezydenta Maksa Radzika  /93

Stare i nowe Jedwabne - Lewi Gordon   /93

Charakterystyka członka naszej synagogi  /94

Jedwabne   /94

Cedry Libańskie   /96

Szkoła dla dziewcząt "Bejs Jaakow" w Jedwabnem  /97

Oddział Tora we-Awoda!   /97

Nasze miasteczko Jedwabne było w większości miastem syjonistycznym   /98

Przekład części anglojęzycznej

Do czytelnika - Rabin Julius L. Baker, Rabin Jacob L. Baker, Reb Mosze Cynowicz  /101

Przedmowa - Jakub Eliezer Baker  /102

Moje rodzinne miasto Jedwabne, prowincja łomżyńska, Polska - Rabini Julius Baker i Mosze Cynowicz  /103

Rzemieślnicy i nauczyciele - Cypora Rotszyld   /104

Zniszczenie wspaniałej synagogi w Jedwabnem w 1913 r.  /106

Synagoga jedwabieńskich Żydów w Nowym Jorku - Rabin Jacob L. Baker   /106

Artykuł Brownsteina (opublikowany w 50. rocznicę w "Journal of the Yedwabner Shul in N.Y.)  /112

Wspomnienie z jedwabieńskiej synagogi w Nowym Jorku - Ralph Tish   /113

Wspomnienia Pana Kalmana Łaskiego  /113

Opowieść Luisa Gordona  /114

Incydent Kol Nidre w Jedwabnem - Mosze Cynowicz i Eliezer  /114

Rabin Meir Eliahu Wejner - Mosze Cynowicz  /115

Awigdor Białostocki, ostatni Rabin Jedwabnego  /116

Tkliwe wspomnienia Jedwabnego - Eliezer   /116

Małe dzieci śpiewające Słuchaj Izraelu w domu nowo narodzonych   /116

Przydomek mieszańców Jedwabnego - "Włóczęgi"  /117

Rabinowa Jospa  /117

Mimo zmęczenia i głodu wędrował w dalekie strony, by wypełniać micwę i pomagać chorym   /117

Miłość do chederu   /118

Rabin Abraham Aaron - mełamed   /119

Srogie zimy w Jedwabnem  /119

Wyjątkowe odkrycie - jak omijać góry śniegu  /119

Rabin Jedwabnego, Hagaon reb Awigdor Białostocki   /119

Najsilniejszy mężczyzna w mieści boi się złożyć przysięgę   /121

Mimo poważnego ryzyka surowych wyroków rabin i szochet dostarczają koszerne mięso Żydom z Jedwabnego na Pesach   /121

O tym, jak policja w Jedwabnem zatrzymała mnie na ulicy, nakazując podniesienie rąk: dzięki mojemu posłuszeństwu nie znaleźli chalafu   /123

Dzięki temu, że antysemici nie znają naszych praw świątecznych, rzeźnik reb Icze otrzymał pomoc  /123

Niesamowity talent reb Jankiela Perlmana, uczonego i zwyczajnego człowieka  /123

Dobre maniery jedwabieńskiego Żyda  /124

Jankiel znajduje rozwiązanie  /124

O tym jak biedna wdowa ofiarowała złotówkę na cele dobroczynne, chociaż wiedziała, że przez to nie będzie w domu chleba przez cały tydzień   /124

Między dwiema wojnami światowymi - Reb Jona Rotszyld   /125

Z Jedwabnego z sympatią i wdzięcznością. Wspomnienia mojej matki z jej sztetla - William W. Brickman  /127

Moja babcia Rejzele, żona młynarza - Rabin Julius L. Baker  /143

Mosze Mordechaj Baal-Agole (furman) odkrywa, że nafta w połączeniu z kaszą jest wybawieniem dla jego żołądka - Louis Gordon   /145

Wielka legenda jedwabianina - Icchak Jankiel Neumark   /145

Samotna rodzina żydowska rozkwita przez wiele pokoleń wśród lasu nieżydowskich sąsiadów - Rabi Jaakow L. Baker   /147

Jak wiatrakarka Rejzele rozwijała życzliwość pomiędzy Żydami a gojami   /147

Hodowała owce, aby zrobić oryginalne koszerne cicit   /148

Rebe, reb Jehuda Nadolnik  /149

Rebe, reb Fajwel Mełamed!   /149

Rabi Eliahu Hakonen Dusznicer - Rabi Israel Szurin   /150

Rabi Icchok Adamski - Mełamed! - Eliezer Piekarz   /151

Dzienne czesne płacone litrem mleka!  /151

Jako sztetlowy ekspert od micwy "Hachnosas Orchim" (Gościnność dla obcych) rebe, reb Icchok wita mnie: "Szalom Alehem" po raz pierwszy!   /152

Sztuczki rebe Icchoka, które wzbudzały w dzieciach pęd do nauki   /152

Prośba osiemdziesięcioletniej Rejzele do Ze'ewa Żabotyńskiego o przyjęcie do jego grupy "1000 młodych ludzi Brit HaHayal", którzy podjęli się iść pieszo do Eretz Israel   /153

Korzenie rabiego Irvinga n. Weinberga są w Jedwabnem - Rabi Julius L. Baker   /153

Charakter jedwabnian podziwiany w Łomży  /155

Jak Jedwabne praktykowało micwe matan b'seter  /155

Szmuel binsztejn (szirkes) ocalił wspólnotę żydowską w jedwabnem od pogromu - Cypora Rotszyld  /156

Moja wizyta w Jedwabnem, marzec 1941 - Mecenas Hersz Cynowicz   /157

Pielgrzymka - Rabi Julius L. Baker   /158

Historia rodziny Cynowiczów - Mecenas Hersz Cynowicz  /161

Esej - A. Oscar Goelman  /173

Wstępne uwagi o Holokauście - Jacob L. Baker, Ben reb Abraham Icchok i Haticha Piekarz   /174

Zniszczenie wspólnoty żydowskiej w Jedwabnem, Polska - Rabi Julius L. Baker   /177

Upamiętnienie   /179

Zwyczaj - Fred Loweff  /180

Jubileusz pięćdziesięciolecia - Reb dr Josef Danowski   /180

Do komitetu organizacyjnego  /181

Takie rzeczy nigdy się nie zapomina! - Abraham Bramsztejn   /182

Zapamiętane lata II wojny światowej - Herszel Piekarz (Baker)   /183

Cała żydowska populacja Jedwabnego spalona żywcem przez ich gojowskich sąsiadów 10.071941 r.  /188

Charakterystyka członka naszej synagogi   /189

Jedwabne "Hajnt", niedziela 21.12.1938   /189

Pani Rywka Fogel, świadek naoczny (pisze o zniszczeniu całej wspólnoty żydowskiej w Jedwabnem)   /201

Jedwabne po wojnie, kwiecień 1958 r. - Mecenas Hersz Cynowicz  /203

Jack i Lejka i ich polska wybawczyni pani Antonina Wyrzykowska - Jack Kubran   /205

Historia "dobrej woli" (polska kobieta która ocaliła ich, witana przez małżeństwo z Simsbury)   /206

Bezinteresowna kobieta   /206

Antonina uhonorowana   /207

Raporty: "spalenie żywcem całej wspólnoty żydowskiej w Jedwabnem 10 lipca 1941 r. (15 Tamuz 5701) - Icchak Jaakow (Janek) Neumark  /207

Niezapomniany Pesach 1943 r. - Rabi Chaim Icchak Greengrass  /211

Stara synagoga - Abraham Blumowicz  /213

Słowniczek wybranych terminów judaistycznych  /217

Indeks osobowy   /223

Indeks geograficzny   /237