Księga pamięci Żydów augustowskich

Redakcja: Krzysztof Zięcina, Ryszard Korąkiewicz, Zbigniew Mierzejewski, Justyna Stolarska, Urszula Zalewska

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 808

Okładka: twarda

Format: 17,5 cm x 24,5 cm

Dzieje augustowskich Żydów stanowią nieodkryty, niezbadany, a może po prostu zapomniany fragment historii królewskiego grodu położonego nad rzeką Nettą. Społeczność wyznania mojżeszowego zamieszkiwała Augustów ponad 400 lat. W tym czasie powstała trwała i aktywna wspólnota, która stale wpisywała się w obraz miasta. Świadectw minionych wieków pozostało jednak niewiele. Obecnie w przestrzeni miejskiej odnaleźć można jedynie dwa stare cmentarze. Trudno nawet o fotografie ukazujące epizody z życia augustowskich Żydów. Wydawać się to może z lekka zaskakujące, bowiem jednym z najbardziej znanych przedstawicieli miejscowej społeczności żydowskiej był fotograf – Jehuda (Judel) Rotsztejn. Artysta wprawdzie pozostawił po sobie dziesiątki wspaniałych zdjęć, lecz zdecydowana ich większość prezentuje walory krajobrazowo-przyrodnicze regionu.

Tak dobrze znany mieszkańcom Augustowa świat zniknął nagle i niespodziewanie. Przestał istnieć w sposób niewiarygodnie zupełny. Rozpadł się niczym ulepiony z wosku spływającego ze świec ustawionych w menorze albo chanukiji. Wszystko stało się tak nagle. Dwa masowe groby niedaleko miejscowości Szczebra w Puszczy Augustowskiej, getto w Augustowie, obóz przejściowy w Boguszach nieopodal Grajewa, Treblinka, Auschwitz – to właśnie tam nastąpił kres nieodległego świata, znanego nie tylko augustowianom wyznania mojżeszowego.

Historia augustowskiej społeczności żydowskiej nie doczekała się do chwili obecnej nie tylko obszernej monografii, ale nawet wnikliwego artykułu naukowego. Dotychczas opublikowane, nieliczne teksty, miały jedynie formę przyczynkarską. Główny tego powód stanowi niewielka ilość zachowanego materiału dokumentacyjnego, mogącego służyć tworzeniu narracji poświęconej augustowskim Żydom. Ponadto dostępne źródła w większości wypadków ograniczają się do relacji polskich mieszkańców regionu oraz oficjalnych urzędowych sprawozdań. Dlatego też „Księga Pamięci Żydów Gminy Augustowa i Okolic” stanowi niezwykle cenny materiał poznawczy, bowiem prezentuje inny, dotychczas mało znany punkt widzenia. Studium poświęcone miejscowej wspólnocie żydowskiej znacznie rozszerza możliwości badawcze, jak również daje podstawy pod opracowywanie tekstów popularno-naukowych.

„Księga Pamięci Żydów Gminy Augustowa i Okolic” stanowi kolejne w ciągu ostatnich kilku lat tłumaczenie na język polski tekstu poświęconego wspólnocie żydowskiej danej miejscowości. Co ciekawe, większość tych publikacji dotyczy miast z obszaru województwa podlaskiego. Opracowania te mogły trafić do rąk czytelników głównie dzięki niezwykłemu zaangażowaniu społecznemu – w tym wypadku Jamińskiego Zespołu Indeksacyjnego. Warto podkreślić, że staraniem tej samej grupy ludzi raptem rok temu ukazało się podobne tłumaczenie poświęcone Żydom sokólskim. Być może, wbrew temu o czym była mowa na początku, dzieje społeczności żydowskiej miast i miasteczek Podlasia nie zostały do końca zapomniane. Ludzie ci, wprawdzie nieobecni, trwają niezmiennie wśród zgiełku ulic oraz gwaru kamienic. Ich bytność została bowiem zapisana w przestrzeni minionych dziejów i nikt tego wymazać nie zdoła – aż po kres istnienia.

Spis treści

Wstęp do wersji polskiej  /1

Od redakcji  /1

Przedmowa   /13

Oto są dzieje  /21

Dzieje miasta i tamtejszej społeczności żydowskiej   /21

Augustowscy rabini   /121

Wielcy uczeni w Piśmie   /143

Lipsk    /161

Sztabin    /163

Z mojego dziennika   /165

Wspomnienia z minionych czasów   /169

Rozmaite drogi Życia   /181

Moje miasto Augustów    /181

Moje wędrówki   /187

„Augustowscy Żydzi”   /207

Moje wspomnienia   /219

Minione czasy   /229

Tak było...   /233

Ojcowie i synowie   /237

Z czasów mojego dzieciństwa    /241

Między dwoma wojnami   /245

Talmud Tora (1920-1940)   /247

W zwierciadle prasy    /251

Minione, lecz niezapomniane   /265

Aba Gordin    /293

Na odwiecznej drodze    /295

Słodki Motinke   /301

Postacie naszego miasta    /307

W towarzystwie Meira Majzlera i Jakowa Frenkla    /307

„Grosz”  /319

Rodzina Kinanów   /325

Mój brat Sender   /329

Lipa Woźnica   /335

Aba Gordin bł. p.   /343

Maskile i miłośnicy Syjonu    /345

Dawid Arie Aleksandrowicz    /353

Reuwen Rotenberg    /355

Fania Bergsztajn   /359

Dom moich rodziców    /363

„Imię”    /365

Moja rodzina    /383

Ruwen Hakohen Sini    /387

Dawid Goldsztejn   /389

Abraham Jaakow Netter    /391

Lipczin Sem (Szepsl)    /393

Sprawy doczesne    /395

Życie gospodarcze augustowskich Żydów    /395

Sytuacja melamedów    /403

Droga do Syjonu    /407

Z dziejów „Chibat Cijon” i syjonizmu w Augustowie    /407

Moja emigracja do Izraela     /411

Pierwsza grupa imigrantów    /419

Z dziejów „Hechaluc” w Augustowie   /423

Członkowie organizacji opowiadają   /445

„Hechaluc Hacair” w Augustowie   /449

Moja droga do „Hechaluc Hacair”   /457

Haszomer Hacair   /461

Betar i Nowa Organizacja Syjonistyczna w Augustowie   /469

„Hamizrachi”    /473

Instytucje    /475

Augustowskie synagogi   /475

Linat Hacedek   /485

Założenie augustowskiej biblioteki   /491

Biblioteka    /493

Edukacja żydowska w Augustowie    /495

Nasze inne instytucje   /501

Miasto unicestwione   /509

W walce    /511

Wojna polsko-niemiecka   /511

W czasie II wojny światowej   /517

Partyzanci    /549

Lament    /553

Miasto gore!    /553

Zagłada augustowskich Żydów    /555

Ruina Augustowa    /565

Echa leśne    /575

Na ruinach    /579

Przyjazd do Augustowa po Zagładzie    /579

Zbezczeszczone macewy     /593

Wiersze    /595

Święci męczennicy naszego miasta    /603

Łza uroniona na zgliszczach naszego miasteczka    /605

Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie   /611

Listy ocalałych   /613

Zeznania    /621

Poezje    /631

Kiedy skończył się koszmar    /643

Droga wypełniona łzami    /647

List do mamy…   /651

Światło pamięci    /653

Gad Zaklikowski    /653

Fania   /657

Israel (Zelia) Bergsztajn    /661

Szlomo Płociński    /663

Ze Szlomkiem na szkoleniu    /665

Israel Lewi    /667

Cyla Bażant     /669

Tuwia Rabinowicz   /671

Baruch Chusyczer bł. p.    /673

Nasz ojciec   /675

Mój ojciec    /677

Ojciec i brat   /679

Dom mego ojca   /681

Moja rodzina   /683

Rywka Jafe    /687

Szabtaj Kaplan, syn Icchaka Ajzyka Hakohena    /689

Rodzina Kaplan     /691

Szmuel Grinberg Hakohen bł.p.    /693

Golda Grinberg bł. p.    /695

Reuwen Lewi   /697

Siedmiu męczenników  /699

Mój tata    /703

Izkor    /705

W Dniu Pamięci 707

Megila Pamięci – Księga Pamięci    /709

Zginęli w Zagładzie, niech Najwyższy pomści ich krew   /711

Zmarli w Izraelu i w diasporze   /723

Organizacja Ziomkostwa Augustowa i Okolic w Izraelu    /727

Augustowiacy zamieszkali w Izraelu   /733

Augustowiacy w diasporze /739

Nigdy nie zapominajmy tych, którzy odeszli!    /741

Pamiętajmy o żywych!    /743

Dodatki    /753

Słowniczek terminów żydowskich   /753

Partie i organizacje żydowskie    /767

Kalendarz i święta żydowskie    /779

Dawne i obecne nazwy ulic w Augustowie  /793