Kościół, Żydzi, jezuici. Wokół pomocy Żydom w czasie II wojny światowej

Redakcja: Michał Wenklar

Rok wydania: 2021

Liczba stron: 290

Okładka: twarda

Format: 17,00 cm x 24,00 cm

Uwagi - okładka z zatarciami

Książka jest poświęcona trudnemu i wciąż wywołującemu emocje tematowi postaw Polaków wobec stojących w obliczu Zagłady Żydów. Literatura na ten temat jest coraz bogatsza, ale mimo upływu ponad 70 lat od końca II wojny światowej, wciąż jeszcze niewiele możemy powiedzieć o skali pomocy, jaką Polacy oferowali Żydom. Wiemy, że była znacząca, o czym świadczy choćby liczba przyznanych Polakom przez Instytut Yad Vashem tytułów Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Znamy poszczególne, zwłaszcza te najbardziej drastyczne przypadki represji, jakim poddawani byli niosący Żydom pomoc Polacy. Nie mamy jednak wciąż całościowych danych mówiących, ilu było pomagających, jakie były ich motywacje, ilu z nich doznało represji z rąk niemieckich, ilu Żydom udało się przeżyć dzięki ich pomocy. Nie mamy też pełnej wiedzy na temat roli, jaką w tej pomocy odegrał Kościół katolicki.

Zawarte w książce Kościół, Żydzi, jezuici. Wokół pomocy Żydom w czasie II wojny światowej artykuły skupiają się na trzech obszarach: pomocy w skali całego okupowanego kraju, pomocy oferowanej przez Kościół katolicki i w końcu pomocy udzielanej przez księży jezuitów.

Całość książki otwiera utrzymane w eseistycznej formie spojrzenie zarazem z zewnątrz, jak i z najbardziej zainteresowanego środowiska. Jest to bowiem artykuł o pomocy udzielanej przez Kościół autorstwa rabina Abrahama Skorki, byłego naczelnego rabina Argentyny, a zarazem dziecka polskich Żydów uratowanych z Holocaustu. Żeby mówić o postawach Polaków i Żydów w czasie II wojny światowej, konieczne jest pokazanie kontekstu – zarysowanie chociaż kształtu relacji polsko-żydowskich przed wojną, a następnie warunków narzuconych przez okupanta. Tomasz Gąsowski przedstawił te relacje w kontekście przedwojennym, a Anna Czocher uzupełniła ten obraz, pokazując realia życia w okupowanej Polsce, złożony system polityki antyżydowskiej, zmierzający najpierw do odizolowania, a potem Zagłady Żydów, w końcu zbudowany przez Niemców system terroru, sprawiający, że pomoc Żydom równała się aktom bohaterstwa. Jednym z powodów, dla którego wciąż nie mamy pełnego obrazu pomocy udzielanej przez Polaków Żydom, jest to, że przez ponad czterdzieści lat po wojnie nie było w Polsce wolności słowa i swobody badań naukowych. W okresie PRL prowadzone badania wynikały często z politycznej inspiracji, a ich efekty poddane były cenzurze. W książce Kościół, Żydzi, jezuici... temat badań i piśmiennictwa z okresu PRL omówiła w swoim artykule Katarzyna Kocik. Jedną z prób szukania ratunku przez Żydów w okresie okupacji było przechodzenie na wiarę katolicką. Martyna Grądzka-Rejak w skupiła się na kwestii neofitów, czyli Żydów, którzy przyjęli w czasie wojny chrzest. Ważnym tematem książki jest kwestia pomocy udzielanej Żydom przez księży jezuitów. Przegląd takich przypadków – wcale nierzadkich, choć niekiedy trudnych do udokumentowania – przedstawił ks. Stanisław Cieślak SJ. Szczególnie interesujący wątek pomocy ze strony księży jezuitów z Nowego Sącza, których klasztor bezpośrednio sąsiadował z sądeckim gettem, rozszerzył w swoim artykule Artur Franczak. Uzupełnieniem książki jest drobiazgowy opis konkretnego przypadku uratowania żydowskiej rodziny z podkrakowskiej Skały, sporządzony przez Macieja Korkucia.

Zawarte w książce artykuły powinny pomóc w poznaniu okoliczności udzielania pomocy Żydom w czasie wojny, a zwłaszcza charakteru tej pomocy, płynącej ze strony Kościoła i zakonu jezuitów.

Spis treści:

Michał Wenklar. Wstęp  /7

Abraham Skorka. Pamięć pokoleń. Pomoc Kościoła dla Żydów w Polsce podczas II wojny światowej  /15

Tomasz Gąsowski. Sytuacja ludności żydowskiej w Polsce w przededniu II wojny światowej    /27

Anna Czocher. Okupacyjne uwarunkowania pomocy ukrywającym się Żydom w Generalnym Gubernatorstwie  /45

Katarzyna Kocik. Obraz Rady Pomocy Żydom w wybranych polskich tekstach naukowych z lat 1945-1989   /69

Martyna Grądzka-Rejak, "Zapewniają, że szukają tylko Boga i swego zbawienia". Konwersje wśród Żydów w okupowanym Krakowie w latach 1939-1942  /103

Stanisław Cieślak SJ. Polscy jezuici zaangażowani w pomoc Żydom w latach II wojny światowej    /125

Artur Franczak. Sąsiedzkie relacje w godzinie próby. Pomoc jezuitów udzielana Żydom w czasie Zagłady na terenie Nowego Sącza  /199

Maciej Korkuć. Dwadzieścia sześć miesięcy przestępstw przeciw Rzeszy Niemieckiej. Historia kilku rodzin spod Krakowa  /217

Noty o autorach  /277

Indeks osób  /281