Konstanty Wasyl Ostrogski (1526–1608) – przywódca społeczności prawosławnej w Rzeczypospolitej

Monografia stanowi pełną biografię wojewody kijowskiego Konstantego Wasyla Ostrogskiego (1526–1608), który – zwłaszcza w ostatnich dekadach życia – był niekwestionowanym liderem środowiska prawosławnego w Rzeczypospolitej. Książka uwzględnia wszystkie przejawy jego aktywności, ukazując go jako polityka i dowódcę wojskowego, prawosławnego fundatora, magnata konsekwentnie budującego największe imperium majątkowe w Rzeczypospolitej, a także jego relacje rodzinne. Opracowanie zostało oparte na najnowszej literaturze naukowej poświęconej Ostrogskiemu. W tym kontekście należy wspomnieć szczególnie badania naukowców z Ukrainy i Polski bardzo intensywne w ostatnich trzech dekadach. W porównaniu z biografią wojewody kijowskiego opublikowaną przez autora w 1997 r. jest to niemal w całości nowa książka. Wystarczy wspomnieć, że jest trzykrotnie obszerniejsza od poprzedniej.

Pierwszy rozdział monografii ukazuje początki rodu, a także różne koncepcje jego pochodzenia opisane w historiografii. Zawiera także najważniejsze informacje biograficzne dotyczące dawniejszych przodków Konstantego W. Ostrogskiego.

W drugiej partii pracy autor skupia uwagę na ojcu magnata, hetmanie wielkim litewskim Konstantym Iwanowiczu Ostrogskim, który był nie tylko niezwykle zasłużonym obrońcą ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego przed Moskwą i Tatarami, lecz także twórcą olbrzymiego imperium majątkowego, co zawdzięczał zwłaszcza licznym nadaniom królewskim. Opisano ponadto jego stosunek do unii z Polską i konflikty z niektórymi magnatami litewskimi. Uwzględniona została również jego działalność fundacyjna na rzecz Cerkwi prawosławnej, co w przyszłości miało przyczynić się do świadomego przyjęcia roli lidera prawosławia przez jego syna.

Trzeci rozdział został poświęcony dzieciństwu i wczesnej młodości Konstantego W. Ostrogskiego. Omówiono m.in. problem z ustaleniem daty urodzin magnata. Ważnym zagadnieniem, jakie zostało poruszone w tym miejscu, jest pierwszy etap rywalizacji majątkowej z bratową (wdową po przyrodnim bracie Ilii), Beatą z Kościeleckich, o ojcowiznę. Autor analizuje zatem procesy przed sądem wielkoksiążęcym, jakie toczyły się w latach 1541–1546.

Kolejny fragment pracy opisuje początki kariery wojskowej Ostrogskiego w latach 40. XVI w., a także jego awanse dygnitarskie, jakie następowały już w latach 50., najpierw na marszałka ziemi wołyńskiej i starostę włodzimierskiego, a potem także na wojewodę kijowskiego. Ta ostatnia nominacja oznaczała, że stał się on najważniejszym dygnitarzem na ziemiach ukraińskich. Poza tym opisano konflikt o rękę bratanicy Ostrogskiego, Halszki, który przyniósł wielorakie skutki, jak również kwestię jego małżeństwa z córką hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego – Zofią.

Kluczowe było stanowisko, jakie Ostrogski zajął podczas sejmu lubelskiego w 1569 r., kiedy rozstrzygał się przyszły związek Polski i Litwy. Po początkowych wahaniach z pełną świadomością opowiedział się on za ściślejszą unią i przynależnością ziem ukraińskich do Korony Polskiej, co przedstawiono w piątym rozdziale.

W rozdziale szóstym ukazano działalność publiczną – polityczną i wojskową – Ostrogskiego w okresie dwóch pierwszych bezkrólewi po śmierci Zygmunta Augusta, a także w czasie panowania Stefana Batorego, kiedy wojewoda kijowski stał się stopniową jedną z kluczowych postaci stronnictwa królewskiego i bliskim współpracownikiem Jana Zamoyskiego.

Kolejna partia pracy przedstawia rozległą działalność fundacyjną Konstantego W. Ostrogskiego na rzecz Cerkwi prawosławnej. Nie mogło zatem zabraknąć tu omówienia najważniejszych jego dzieł na tym polu – wydania Biblii ostrogskiej (1581) oraz założenia prawosławnej Akademii w Ostrogu. Autor analizuje też szerzej religijną postawę magnata, w tym jego stosunek do innych wyznań chrześcijańskich i religii.

Rozdział ósmy został poświęcony kluczowemu zagadnieniu, mianowicie stosunkowi Konstantego W. Ostrogskiego do unii z Kościołem rzymskokatolickim. W latach 1584–1585 zaangażował się on w intensywne kontakty z papiestwem i jego wysłannikami w Rzeczypospolitej. Jeszcze w początkach lat 90. XVI w. popierał ideę jedności prawosławia z Kościołem rzymskim, jednak ostatecznie stanął na czele opozycji przeciw unii brzeskiej (1595/96). Ta działalność przyniosła dalekosiężne skutki i bez wątpienia stała się najważniejszą rolą w jego życiu.

W kolejnym rozdziale przedstawiono etapy budowy imperium majątkowego przez Konstantego W. Ostrogskiego. Już w końcu lat 70. XVI w. stał się on bowiem najbogatszym magnatem w Rzeczypospolitej. Omówiono też niektóre charakterystyczne rysy gospodarki w jego dobrach.

Rozdział dziesiąty prezentuje kilka zagadnień. Najpierw opisano główne rezydencje Ostrogskiego w Dubnie, a potem w Ostrogu. Dalej ukazano najważniejszych urzędników, czołowych klientów, a także głównych przyjaciół i wrogów magnata. Przyjrzano się najważniejszym i najbardziej charakterystycznym cechom jego charakteru, ponadto opisano jego relacje z najbliższymi krewnymi.

Wreszcie w rozdziale jedenastym przedstawiono szeroką działalność polityczną Konstantego W. Ostrogskiego w okresie panowania Zygmunta III. Uwzględniono m.in. kwestię jego relacji z Kozaczyzną zaporoską. Przedstawiono problem zaangażowania magnata w obronę ziem ukraińskich przed najazdami tatarskimi, czy jego stosunek do Dymitra Samozwańca i Moskwy.

Monografia zawiera materiał ilustracyjny oraz aneks z wyszczególnieniem kompleksów majątkowych należących do Konstantego W. Ostrogskiego. Do wydania drukowanego dodano jeszcze mapy przedstawiające rozmieszczenie majątków magnata na Wołyniu i w całej Rzeczypospolitej.

Spis treści:

Wykaz skrótów  /7

Wstęp  /11

Rozdział I. Ruskie korzenie rodu. Ostrogscy w końcu XIV i w XV w.  /35

Rozdział II. Ojciec - hetman Konstanty Iwanowicz Ostrogski i budowa ekonomicznej potęgi rodu  /53

Rozdział III. Dzieciństwo i wczesna młodość kniazia Konstantego Wasyla. Spory majątkowe z bratową Beatą z Kościeleckich Ostrogską  /89

Rozdział IV. Działalność wojskowa i polityczna w latach 50. i 60. XVI w. Konflikt o rękę Halszki Ostrogskiej i rola w nim kniazia Konstantego Wasyla  /105

Rozdział V. Obywatel Korony Polskiej  /169

Rozdział VI. Działalność publiczna Konstantego Wasyla Ostrogskiego w okresie dwóch pierwszych bezkrólewi po śmierci Zygmunta Augusta i w czasie panowania Stefana Batorego  /239

Rozdział VII. Konstanty Ostrogski jako opiekun Cerkwi prawosławne. Jego stosunek do innych wyznań i religii /313

Rozdział VIII. Wobec unii z kościołem rzymskokatolickim  /407

Rozdział IX. Majątek i charakterystyczne cechy gospodarki Ostrogskiego /617

Rozdział X. Dubno i Ostróg - główne rezydencje Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Dworzanie, klienci, przyjaciele, a także najwięksi wrogowie kniazia. Cechy charakteru. Stosunek do rodziny /673

Rozdział XI. Działalność polityczna i wojskowa w okresie panowania Zygmunta III  /767

Zakończenie /871

Aneks /877

Tablica genealogiczna ks. Ostrogskich  /887

Bibliografia /889

Spis ilustracji  /973

Indeks osobowy  /977

XXX  /1007

Summary /1011