Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. XII, z. 4, Powiat bielski - teksty i ilustrajcje - komplet

Opracowanie autorskie, redakcja: Zbigniew Michalczyk, Dorota Piramidowicz, Katarzyna Uchowicz, Marcin Zgliński

Rok wydania: 2019

Liczba stron: część I (teksty) - 334, część II (ilustracje) - 723

Okładka: twarda

Format: 12,5 cm x 17,00 cm

Obiekty włączone do Katalogu zostały opracowanie w sposób zgodny ze standardami przyjętymi w wydanych w ostatnich latach KZS Białegostoku (2015) i powiatu białostockiego (2016), do których należy m.in. znaczne poszerzenie spektrum naszych zainteresowań, zarówno pod względem typologicznym jak i chronologicznym (np. prace Jerzego Nowosielskiego z 1985 r.). Zgromadzony materiał okazał się na tyle obszerny, że zdecydowano o wydaniu go w dwóch częściach – tekstowej i ilustracyjnej. Pierwszą część wzbogacono zdjęciami archiwalnymi, a także pozyskanymi z archiwów planami i pomiarami architektonicznymi, które nie tylko ukazują utracone dziedzictwo regionu i wygląd obiektów gruntownie przekształconych, lecz przede wszystkim pozwalają lepiej zrozumieć przemiany urbanistyki i specyfikę historycznego charakteru kulturowego krajobrazu przebadanego terenu.

Badania terenowe zostały uzupełnione kwerendami w krajowych i zagranicznych bibliotekach oraz archiwach. Autorzy zastrzegają jednak, że nie była to pełna kwerenda dla wszystkich, tak licznych obiektów, zwłaszcza ruchomych. Katalog może stanowić punkt wyjścia dla dalszych badań.

Choć najciekawszych odkryć dokonano w badaniach nad obiektami ruchomymi, szeroko zakrojone kwerendy źródłowe i analiza formalna doprowadziły również do ważnych spostrzeżeń na temat niektórych dzieł architektury. Na szczególne podkreślenie zasługuje kościół poreformacki w Boćkach, który wraz ze swym pełnym wystrojem jest znakomitym, wysokiej klasy przykładem oddziaływania warszawskiego środowiska artystycznego doby saskiej. Dzięki odnalezieniu pomiarów i projektów przebudowy zespołu pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim wykazano, że świątynia odznaczała się zależnymi od wzorów francuskich formami wczesnoklasycystycznymi (autorem projektu mógł być nawet Simon Gottlieb Zug, któremu przypisywany jest od dawna projekt bielskiego kościoła parafialnego). Badania pozwoliły również ustalić nazwiska projektantów innych obiektów, jak na przykład zburzonego w zeszłym roku (!) bielskiego kina "Znicz", reprezentującego nurt architektury funkcjonalistycznej (arch. Janusz Rajmund Zalewski). Ciekawym przykładem architektury połowy XX w. jest kościół w Niemyjach Nowych autorstwa architekta Stanisława Bukowskiego i inżyniera Stanisława Smacznego.

Na omawianym terenie zachowała się znaczna liczba interesujących dzieł malarstwa związanych z kultem rzymskokatolickim, unickim i prawosławnym. Najwybitniejszym dziełem malarstwa monumentalnego jest dekoracja w kościele poreformackim w Boćkach autorstwa Georga Wilhelma Neunhertza (1740), szeroko omówiona w literaturze. W tej samej świątyni udało się również zidentyfikować nieznany dotąd historii sztuki znakomity obraz Św. Józef z Dzieciątkiem pędzla Szymona Czechowicza z datą 1736. W innych miejscowościach powiatu znajdują się obrazy Łukasza Smuglewicza czy Augustyna Mirysa.

Jeśli chodzi o badania nad malarstwem związanym z obrządkiem wschodnim, zaskakująca okazała się znaczna liczba obrazów i ikon unickich pochodzących z czasów od XVII do pocz. XIX w. mimo iż po wchłonięciu Cerkwi unickiej przez prawosławną w roku 1839 obiekty tego rodzaju były na masową skalę niszczone. Najlepszym przykładem prawosławnego malarstwa czasów baroku jest zespół ikon w ikonostasie cerkwi par. w Augustowie. Najbardziej spektakularnym odkryciem było natomiast odnalezienie w cerkwi cmentarnej w Orli fragmentu klasycystycznego ikonostasu polowego noszącego datę 1827 i sygnaturę malarza Piotra Pronina z Kurska.

Wśród rzeźbiarzy, których dzieła Autorzy Katalogu spotkali na terenie powiatu, pojawiają się nazwiska mistrzów epoki baroku - Stanisława Cieślikiewicza, Franciszka Gruszeckiego, Thomasa Huttera, Johanna Georga Plerscha, Sebastiana Fesingera czy tworzącej w XX w. rzeźbiarki i medalierki Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej.

Niewątpliwie największe odkrycia w zakresie złotnictwa, dotąd niezauważone i nierozpoznane, to dwa pacyfikały - z kościoła poreformackiego w Boćkach (pocz. w. XVI) i z kościoła parafialnego w Bielsku oraz puszka (dawny puchar, tzw. Herzpokal, wykonany przez norymberskiego złotnika Georga Müllnera) z cerkwi w Augustowie.

Obszar powiatu bielskiego okazał się terenem obfitującym w zabytki o wybitnie zróżnicowanym charakterze, wśród których wskazać można szereg obiektów zarówno wybitnych pod względem artystycznym, jak i interesujących ze względu na znaczenie historyczne.