Insignia ducalis splendoris. Splendor rodziny książąt Sanguszków i środki jego manifestacji od XV do XVIII wieku

Z radością przedstawiamy 5 tom serii Monografie Towarzystwa Naukowego Societas Vistulana — monografię Jakuba Rogulskiego Insignia ducalis splendoris. Splendor rodziny książąt Sanguszków i środki jego manifestacji od XV do XVIII wieku. To książka niezwykle oryginalna, poruszająca zagadnienia bardzo rzadko podejmowane przez historyków. Można ją uznać za pewien przełom i narodziny nowego nurtu badawczego w historiografii polskiej.

Jakie treści składały się na splendor rodziny książąt Sanguszków? Za pomocą jakich środków był on komunikowany? Jakie cele przyświecały manifestacji chwały rodzinnej i jaka była skuteczność takich działań? — oto najważniejsze pytania, na które odpowiedzi poszukujemy w niniejszej pracy. Jednak podjęta problematyka badawcza, przedstawiona w szerszym kontekście funkcjonowania elit politycznych Rzeczypospolitej Obojga Narodów, odsłania zarazem mniej znane oblicza kultury tej społeczności.

Praca ma charakter wybitnie interdyscyplinarny, odnosi się do wielu dziedzin nauk historycznych, klasycznych nauk pomocniczych historii, takich jak sfragistyka, heraldyka i falerystyka, a także licznych dyscyplin humanistycznych i nurtów badań naukowych. Autor analizuje między innymi takie środki manifestacji splendoru, jak pieczęcie, herby, tytuły rodzinne i urzędnicze, atrybuty orderowe, wreszcie portrety. Książka jest efektem wieloletnich kwerend i wnikliwej pracy badawczej autora. Czytelnikom zainteresowanym dziejami kultury staropolskiej umożliwi poznanie osobliwych, a zarazem szczególnie spektakularnych przejawów owej kultury oraz jej zapomnianych na ogół reliktów.

Monografię dopełniają znakomicie obszerny wykaz zabytków źródłowych wraz z bogatym materiałem ilustracyjnym, tablice genealogiczne oraz indeks.

Publikacja wydana dzięki dofinansowaniu ze środków Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz wsparciu finansowemu ze środków Fundacji im. Zofii i Jana Włodków.

Spis treści:

Wprowadzenie   /5

Wstęp   /9

1. Splendor rodziny, czyli przedmiot badań   /9

1.1. W świetle dotychczasowych badań   /9

1.2. Koncepcja splendoru rodziny szlacheckiej   /16

2. Środki manifestacji, czyli założenia, źródła i konstrukcja pracy    /21

2.1. Założenia metodologiczne   /21

2.2. Podstawa źródłowa   /26

2.3. Metoda analizy i konstrukcja pracy   /28

3. Rodzina, czyli dlaczego książęta Sanguszkowie?  /30

CZĘŚĆ I

Dzieje Sanguszkow w XV-XVIII wieku   /33

1. Stan badań   /33

2. Genealogia - majątki - rezydencje    /40

2.1. XV–XVI wiek  /40

2.2. Schyłek XVI - XVII wiek   /47

2.3. XVIII wiek   /51

3. Urzędy - kariery - pozycja w elicie państwa   /56

3.1. Do 1569 roku   /56

3.2. 1569 rok - XVII wiek  /61

3.3.  XVIII wiek  /65

4. Pozycja matrymonialna - solidarność rodzinna - sojusze familijne    /68

4.1.  XVI wiek   /68

4.2.  XVII wiek  /76

4.3.  XVIII wiek  /80

5. Religijność - fundacje sakralne - nekropolie   /83

5.1.  XV–XVI wiek   /83

5.2.  XVI/XVII - XVIII wiek   /86

CZĘŚĆ II

Pochodzenie i dzieje Sanguszkow w świetle nowożytnej historiografii   /93

1. Latopisy Wielkiego Księstwa Litewskiego  /93

2. Staropolskie kroniki i herbarze   /94

2.1.  Maciej Stryjkowski   /94

2.2. Bartosz Paprocki   /95

2.3. Szymon Okolski   /98

2.4. Wojciech Wijuk Kojałowicz    /101

2.5. Kasper Niesiecki    /104

CZĘŚĆ III

Środki manifestacji splendoru Sanguszkow w XV-XVIII wieku    /109

1. Imiona - nazwisko - przydomki   /109

1.1. Imiona   /109

1.1.1. Sanguszko i jego synowie   /109

1.1.2. Sanguszkowicze  /111

1.1.3. Sanguszkowie   /113

1.2. Nazwisko   /116

1.2.1. Sanguszkowicz  /116

1.2.2. Sanguszko   /118

1.3. Przydomki odmiejscowe   /121

1.3.1. Koszyrski (na Koszyrzu) - Kowelski (z Kowla)   /121

1.3.2. „Włodzimierski”  /126

1.4. Przydomki dynastyczne  /127

1.4.1. Olgierdowicz   /128

1.4.2. Lubartowicz   /130

2. Tytuły rodzinne, wykreowane i odziedziczone /133

2.1. Tytuł rodzinny Sanguszkow /133

2.1.1. Tytuł dux  /133

2.1.2. Tytuł kniaź   /135

2.1.3. Tytuł książę   /141

2.1.4. Tytulatura książęca   /149

2.2. Tytuły wykreowane  /156

2.2.1. Tytuł hrabiowski „na Rakowie”   /156

2.2.2. Inne tytuły   /158

2.3. Tytuły odziedziczone   /161

2.3.1. Tytuły Ostrogskich i Zasławskich   /162

2.3.2. Tytuł ordynacki   /166

2.3.3. Tytuły Lubomirskich i Tarnowskich /168

3. Pieczęcie   /172

3.1. Pieczęcie hagiograficzne   /172

3.1.1 Znamiona zewnętrzne  /172

3.1.2. Identyfikacja przedstawień  /173

3.1.3. Treści propagandowe   /177

3.2. Pieczęcie gemmowe  /180

3.2.1. Znamiona zewnętrzne /180

3.2.2. Identyfikacja przedstawień   /182

3.2.3. Treści propagandowe   /184

3.3. Pieczęcie herbowe   /185

3.3.1. Pieczęcie sygnetowe (XVI wiek)   /187

3.3.2. Pieczęcie sygnetowe (XVII–XVIII wiek)   /190

3.3.3. Pieczęcie wielkie   /193

3.3.4. Pieczęcie średnie   /200

4. Herb Pogoń  /202

4.1. Geneza   /202

4.2. Budowa herbu i stylizacja   /209

4.2.1. XVI wiek   /209

4.2.2. XVII wiek    /211

4.2.3. XVIII wiek    /214

4.3. Treści i funkcje /220

4.3.1. Znak przynależności do rodu Olgierda (XVI wiek)   /220

4.3.2. Znak przynależności do rodu Giedymina (XVII-XVIII wiek)   /223

4.3.3. Obraz ciała rodziny Sanguszkow - nośnik cnot i zasług familii   /227

4.4. Obszary funkcjonowania   /232

4.4.1. Pieczęcie   /232

4.4.2. Weksylia, broń, wyposażenie wojskowe /233

4.4.3. Nagrobki, miejsca upamiętnienia, oprawy uroczystości  /236

4.4.4. Rzeźba architektoniczna, wnętrza rezydencji, sprzęty   /238

4.4.5. Portrety i grafika książkowa   /241

5. Herby złożone  /242

5.1. Herby zespolone z Pogonią Sanguszkow /244

5.1.1. Herb Kolumny   /244

5.1.2. Herby Ostrogskich i Zasławskich   /248

5.2. Herby rodzin spokrewnionych  /250

5.2.1. Sześciopolowy herb złożony Symeona Samuela Sanguszki i jego potomków   /250

5.2.2. Czteropolowy herb złożony Kazimierza Antoniego Sanguszki  /258

5.2.3. Pięciopolowy herb złożony Pawła Karola Sanguszki   /261

5.3. Herby rodzin spowinowaconych   /264

5.3.1. Przedstawienia złożone z herbu Sanguszkow i herbu małżonka /264

5.3.2. Przedstawienia wielopolowe z herbem małżonka   /267

6. Mitra książęca  /271

6.1. Geneza  /271

6.2. Budowa i sposoby prezentacji   /276

6.2.1. Mitra - znak   /276

6.2.2. Mitra - przedmiot  /280

6.3. Treści i funkcje  /282

6.3.1. Znak pochodzenia od udzielnych władców    /282

6.3.2. Atrybut książęcej godności  /284

6.3.3. „Insygnium” rodzinne Sanguszków   /288

6.4. Obszary funkcjonowania   /291

7. Płaszcz książęcy    /293

7.1. Geneza   /293

7.2. Wygląd i sposoby prezentacji   /296

7.3. Treści i funkcje   /298

7.4. Obszary funkcjonowania  /300

8. Tytuły urzędnicze  /302

8.1. Treści i funkcje   /302

8.1.1. Znak pozycji urzędniczej   /302

8.1.2. Miernik zasług rodziny   /304

8.1.3. Świadectwo cnót rodzinnych   /309

8.2. Zasięg manifestacji    /312

8.3. Patronimiki urzędnicze  /314

9. Atrybuty urzędnicze  /318

9.1. Treści i funkcje  /318

9.1.1. Miernik pozycji, zasług i cnot   /319

9.1.2. Atrybut „rodzinny” Sanguszków   /320

9.2. Laski marszałkowskie   /322

9.2.1. Laski marszałkowskie w XVI wieku   /322

9.2.2. Laski marszałkowskie w XVIII wieku   /323

9.3. Buławy i buzdygany   /331

9.3.1. Buława Romana Fiodorowicza Sanguszki   /331

9.3.2. Buzdygany   /333

9.4. Infuła i pastorał  /334

10. Atrybuty i tytuły orderowe /336

10.1. Treści i funkcje   /336

10.1.1. Miernik prestiżu społecznego   /336

10.1.2. Miernik uznania ze strony władcy   /340

10.1.3. Znak quasi-dynastycznego statusu  /342

10.2. Atrybuty orderowe  /342

10.2.1. Wygląd i sposób prezentacji   /342

10.2.2. Obszary funkcjonowania  /344

10.3. Tytuły orderowe   /349

11. Portrety   /350

11.1. Portrety typu polskiego   /350

11.1.1. Wizerunki Sanguszkow w dziełach Bartosza Paprockiego /350

11.1.2. Portrety Romana Fiodorowicza Sanguszki   /351

11.1.3. Portret Adama Aleksandra Sanguszki   /355

11.2. Portret Kazimierza Antoniego Sanguszki - alegoria domu Sanguszkow  /356

11.3. Portrety typu obcego   /359

11.3.1. Portrety Pawła Karola Sanguszki   /360

11.3.2. Portrety Janusza Aleksandra Sanguszki  /363

11.3.3. Portrety Hieronima Janusza i Janusza Modesta Sanguszków   /365

CZĘŚĆ IV

Honor, ranga i znaczenie Sanguszków w świetle splendoru rodziny   /367

1. Gałąź litewskiego domu panującego (XV wiek)   /367

2. Rodzina kniaziowska Wielkiego Księstwa Litewskiego (do 1569 roku)   /370

3. Litewsko-ruska rodzina szlachecka aspirująca do godności książęcej (1569 - XVII wiek) /376

3.1. Gałąź niesuchojeska   /379

3.2. Gałąź koszyrska   /381

3.3. Gałąź kowelska   /383

4. Rodzina książęca Rzeczpospolitej (XVIII wiek)   /388

Zakończenie   /395

Summary   /401

Wykaz wybranych zabytków źródłowych   /407

Wykaz skrótów    /417

Bibliografia   /421

Wykazy ilustracji, tablic i tabel   /445

Indeks nazw osobowych   /449