Imperium ukraińskie. Źródła idei i jej miejsce w myśli politycznej ukraińskiego nacjonalizmu integralnego pierwszej połowy XX w

Autor: Marek Wojnar

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 654

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,0  cm

Myśl polityczna ukraińskiego nacjonalizmu integralnego pierwszej połowy XX wieku opierała się na dwóch filarach: rewolucyjnym i imperialnym. Działacze nacjonalistyczni dążyli do niepodległości państwa ukraińskiego drogą rewolucji i walki zbrojnej (działacze Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów) lub przynajmniej opowiadali się za dokonaniem w ukraińskim życiu społecznym zmian o charakterze rewolucyjnym (Jurij Łypa). Aspekt rewolucyjny doczekał się mnóstwa opracowań. Niektórzy z Autorów podkreślali wyzwoleńcze cele działań nacjonalistów, inni akcentowali zbrodnicze metody prowadzonej przez nich działalności. Niewielu zwracało uwagę na ostateczny cel, do którego dążyli działacze nacjonalistyczni. Miało nim być potężne państwo ukraińskie dominujące w Europie Wschodniej i sięgające swoimi wpływami do Azji. Właśnie tej koncepcji, rozmaitym wariantom ukraińskiej idei imperialnej poświęcona jest ta książka. 

Ukraina walcząca o niepodległość z najazdem rosyjskim zasługuje na wdzięczność i pomoc. Ukraina marząca o imperialnych podbojach i rasowym „oczyszczeniu” – a była również i taka – zasługuje na rzetelny opis i naukową analizę. Fenomen  ukraińskiego integralnego nacjonalizmu i jego najbardziej wybujałych imperialnych fantazji z pierwszej połowy XX wieku doczekały się wreszcie, w tej książce właśnie, takiego opisu i analizy. Autor nie tylko wykonał mrówczą pracę w poszukiwaniu rozproszonych źródeł w 10 najistotniejszych dla tej tematyki archiwach (na Ukrainie, w Pradze, Warszawie, Nowym Jorku), ale także przedstawił niezwykle precyzyjny obraz rozwoju owych niebezpiecznych fantazji: od Mykoły Michnowskiego i Dmytro Doncowa, poprzez geografów ukraińskiego nacjonalizmu, aż do ideologów i publicystów OUN, snujących wizje imperium czarnomorskiego Ukrainy (Jurij Łypa) czy panowania sięgającego od Wisły po Ałtaj, Pamir i Hindukusz. To nie są „strachy na Lachy”, tylko praca akademicka na najwyższym światowym poziomie, utrzymana w nurcie współczesnych badań nad historią porównawczą imperiów i imperializmów XX stulecia.

prof. dr hab. Andrzej Nowak (UJ, PAN) 

Spis treści:

Przedmowa w związku z agresją rosyjską na Ukrainę  /11

1. Wstęp  /15

1.1. Idea, ramy chronologiczne, struktura pracy i jej cele  /15

1.2. Omówienie źródeł i literatury przedmiotu  /22

1.2.1. Baza źródłowa  /22

1.2.2. Literatura przedmiotu  /31

1.3. Założenia metodologiczne  /52

1.3.1. Modele teoretyczne: integralny nacjonalizm i faszyzm  /54

1.3.2. Modele teoretyczne: imperium, imperializm, kolonializm, konfederacja, federacja  /70

2. Źródła myśli mocarstwowej ukraińskiego nacjonalizmu integralnego  /83

2.1. Źródło pierwsze: federalizm (zredefiniowany)  /83

2.2. Źródło drugie: nacjonalizm (integralny)  /96

2.2.1. Mykoła Michnowski: "zjednoczona Ukraina", sakralizacja przemocy i wrogie narody  /97

2.2.2. Dmytro Doncow - teoretyczny imperializm, okcydentalistyczny misjonizm i "walka ras" jako elementy ideologii "czynnego nacjonalizmu"  /11

2.3. Źródło trzecie: narodowa terytorializacja i nacjonalistyczna geografia  /129

2.3.1. Rozwój wyobrażeń o ukraińskim terytorium narodowym (koniec XVIII - początek XX wieku)  /129

2.3.2. Nacjonalistyczna geografia: twórca - Stepan Rudnycki  /153

2.3.3. Nacjonalistyczna geografia: kontynuator - Wołodymyr Kubijowycz  /175

3. "Na grani dwóch światów" - idea imperialna i koncepcja polityczna Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów do 1941 r. /189

Kila słów wstępu: czym była OUN?  /189

3.1. Twórcy myśli politycznej OUN  /196

3.1.1. Dyplomaci  /196

3.1.2. Organizatorzy wojskowi /210

3.1.3. Działacze kultury /222

3.1.4. Rewolucjoniści - "krajowcy" /228

3.1.5. Podsumowanie: różni ludzie, różne organizacje  /241

3.2. Wymiar ideowy myśli imperialnej zorganizowanego nacjonalizmu  /244

3.2.1. Teoretyczne aspekty myśli imperialnej OUN /244

3.2.2. Imperializm i militaryzm w historiozoficznej wizji OUN  /255

3.3. Jak stworzyć ukraińskie mocarstwo? Koncepcja rewolucji narodowej  /269

3.4. Wymiar wewnętrzny ukraińskiej państwowości (z ideą imperialną w tle) /282

3.4.1. Ład wewnętrzny: ustrój i koncepcja syndykalizmu państwowego  /282

3.4.2. Armia i flota "Wielkiej Ukrainy"  /290

3.4.3. Ukraina "z granitu, cementu i stali" - koncepcja polityki wewnętrznej OUN /297

3.4.4. Między tolerancją, asymilacją i eksterminacją - OUN wobec mniejszości narodowych na ziemiach ukraińskich  /321

3.5. Wymiar zewnętrzny koncepcji politycznej OUN  /345

3.5.1. Powierzchnia, ludność i granice "Wielkiej Ukrainy"  /345

3.5.2. "Ukraińska" Europa Środkowo-Wschodnia: modele przebudowy  /352

3.5.3. Sojusznicy i wrogowie /380

3.5.4. Idea "frontu narodów zniewolonych" jako funkcja myśli imperialnej /390

3.5.5. Naród, narody czy warstwa społeczna? OUN wobec zagadnienia kozackiego /403

3.5.6. Między dywersją antysowiecką a kolonializmem. OUN wobec Dalekiego Wschodu /410

3.5.7. Po Ałtaj, Pamir, Hindukusz: koncepcje mocarstwowe wobec Azji Centralnej  /423

3.5.8. OUN wobec Syberii  /432

4. W kręgu imperium czarnomorskiego Jurija Łypy (1900-1944)  /439

4.1. Między uerelowskim otoczeniem a nacjonalistycznym światopoglądem - droga życiowa Jurija Łypy /439

4.1.1. Dorastanie w cieniu walki narodowowyzwoleńczej  /439

4.1.2. Od Poznania do Warszawy: emigracja z widokiem na Ukrainę  /446

4.1.3. Ostatni tragiczny rok  /455

4.2. Droga do imperium (myśl Jurija Łypy do 1935 r.)  /461

4.2.1. Literacki szlak od "od imperium do imperium"  /461

4.2.2. Wątki mocarstwowe w publicystyce Jurija Łypy do 1930 r.  /466

4.2.3. Bój o ukraińską literaturę jako walka o ukraińską rasę  /472

4.3. Przeszłość ukraińskiego imperium: rasa i historiozofia  /476

4.3.1. Wadym Szczerbakiwski i jego koncepcja pochodzenia narodu ukraińskiego  /477

4.3.2. Koncepcja starożytności rasy ukraińskiej Jurija Łypy /484

4.3.3. "Odwieczna oś" potęgi. Dzieje ziem ukraińskich w historiozoficznym schemacie Jurija Łypy  /499

4.4. Przyszłość ukraińskiego imperium: geopolityka  /514

4.4.1. Ukraiński Instytut Czarnomorski i jego działalność (do 1944 r.)  /514

4.4.2. Ukraińskie imperium czarnomorskie  /521

4.4.3. Koncepcja "podziału Rosji"  /534

4.5. Towarzysze ideowi: Łew Bykowski i Tymisz Ołesijuk  /544

4.5.1. Imperialna utopia Łewa Bykowskiego  /546

4.5.2. Tymisz Ołesijuk: ukraiński imperialista między prometeizmem a integralnym nacjonalizmem  /554

5. Podsumowanie: kontekst, kontynuacja, konkluzja  /569

5.1. Nacjonaliści i inni. Idea imperialna w myśli pozostałych środowisk ukraińskich w okresie międzywojennym  /569

5.2. Czy rzeczywiście "nie jesteśmy imperialistami"? "Wielka Ukraina" w myśli politycznej OUN-B po 1941 r.  /579

5.3. Mocarstwowość czy hajdamaczyzna?  /592

Wykaz skrótów  /609

Bibliografia  /619

Indeks osób  /643