Historia ateizmu. Niewierzący w świecie zachodnim od jego początków do naszych czasów

Autor: Georges Minois

Ro wydania: 2019

Liczba stron: 758

Okładka: miękka

Format: 14,5 cm x 21,0 cm

Autor zaczyna publikację ją od starożytności, by poprzez średniowiecze i renesans dotrzeć do nowożytnej Francji, której z natury rzeczy poświęca najwięcej uwagi, i do czasów najnowszych. Zwyczajem elity nowoczesnych francuskich historyków nie tyle relacjonuje zdarzenia, ile na podstawie materiału historycznego stara się rozpoznać i określić przedmiotowe zjawisko. W tym sensie uprawia historię mentalności i poniekąd filozofię, akurat w przypadku kwestii ateizmu nie do pominięcia. Lektura pozwoli zapoznać się nie tylko z procesem przemian postaw w najszerszym sensie ateistycznych, lecz także z ich subtelną analizą, która wydobywa niuanse ich historycznego i filozoficznego zróżnicowania. Atrakcją książki są nowe wyniki badań i nieznane dotąd fakty, zwłaszcza dotyczące XVIII wieku i rewolucji francuskiej. Minois nie stroni też od diagnozy obecnego stanu ateizmu. Dochodzi do wniosku, że przynajmniej w Europie Zachodniej napięcie między wiarą a niewiarą zanikło, a problem wiary (i niewiary) uległ rozmyciu: wierzący często postępuje jak niewierzący, a niewierzący zawsze w coś wierzy, jeśli nawet nie w osobowego Boga. Pozostaje (sceptyczne) pytanie, czy ta diagnoza jest słuszna także w naszej części Europy.

Spis treści:

Wprowadzenie  /17

Część I. Ateizm w starożytności i średniowieczu

I. Co było na początku: wiara czy niewiara?  /27

• Problem pierwotnego ateizmu  /27
• Mentalność pierwotna: mana  /31
• Na początku – ani wiara, ani niewiara: świadomość mityczna  /34
• Od mitu przeżytego do mitu konceptualizowanego: religia i jej pochodne  /37
• Od mitu przeżytego do magii: postawa zabobonna i jej pochodne  /40
• Od ateizmu teoretycznego do ateizmu praktycznego: hipoteza robocza /42
• Ateizm wśród ludów pierwotnych i starożytnych  /45

II. Ateizmy grecko-rzymskie  /51

• Do V wieku p.n.e.: akceptacja materialistycznego panteizmu  /51
• 432 p.n.e.: uchwała Diopejtesa, początek procesów o ateizm i bezbożność  /55
• Od Sokratesa-agnostyka do Diagorasa i Teodora Ateusza  /58
• Platon, ojciec nietolerancji i represji wobec ateizmu  /63
• Demistyfikacje: Euhemer i panteizm stoicki  /68
• Epikureizm, ateizm moralny  /72
• Sceptycyzm świata grecko-rzymskiego w II i I wieku p.n.e.  /77
• Ateizm starożytny i jego granice  /81

III. Średniowieczny ateizm?  /87

• „Wieki wiary”?  /87
• Arabsko-muzułmański wkład w niewiarę  /93
• Problem podwójnej prawdy  /97
• Pokusy rozumu  /100
• Środowiska niedowiarków  /103
• Potrzeba „dowodów” świadczy o wątpieniu  /106
• Cuda i sceptycyzm  /111 
• "Bezbożność skryta pod poczciwością”  /114
• Świadectwa niewiary  /116
• Materialistyczny naturalizm wieśniaków  /121
• Słabość kościelnego nadzoru   /122
• Świat ekskomunikowanych, potencjalnych ateistów  /129

Część II. Renesans: ateizm wywrotowy

IV. Kontekst niewiary w renesansie   /135

• Lucien Febvre i problem niewiary w XVI wieku   /135
• Padwa i Pomponazzi   /139
• Praktyka wątpienia we Włoszech  /142
• Nowy kontekst społeczno-kulturowy mniej sprzyja wierze  /145
• Wielkie odkrycia geograficzne i problem ludów bezbożnych  /149
• Waga terminologii  /153
• Nieczystości wiary. Znaczenie bluźnierstwa  /156
• Diabeł i ateizm   /159
• Podejrzany kontekst  /163

V. Świadectwa ateizmu w XVI wieku  /169

• Kalwin, demaskator niewiary  /169
• Świadectwa ateizmu przed rokiem 1570 rokiem  /173
• Fenomen europejski  /177
• Wzmożenie niewiary po 1570 roku  /180
• Ateizm kontestujący  /183
• Od Morza Śródziemnego po Anglię: sceptycyzm ludu  /187

VI. Ateizm krytyczny (1500–1600)  /193

• Credo niewierzących  /193
• Ateiści w apologetyce: Duplessis-Mornay  /196
• Hołd Charrona   /200
• Niewiara we Włoszech, od Aretina do Bruna  /202
• Dolet, Gruet i Servet: męczennicy wolnej myśli (1546–1553)   /208
• Niewiara jako bunt egzystencjalny   /214
• Agnostyczne przesłanie Cymbalum mundi (1537)  /217
• Znaczenie ateizmu praktycznego w środowiskach marginalnych  /220

Część III. Między dwoma kryzysami świadomości (1600–1730)

VII. Pierwszy europejski kryzys świadomości: libertyni sceptycy (1600–1640)  /229

• Myśl libertyńska  /230
• Nowy kłopotliwy kontekst kulturowy  /234
• Zaniepokojenie wzrostem niewiary: świadectwa   /238
• Myśl libertynów według ojca Garasse’a (1623)  /244
• Postawa i początki libertynów według Garasse’a  /249
• Kontrowersje wokół Doctrine curieuse  /253
• Główne środowiska libertynów  /256
• Przypadki wątpliwe: Gassendi, Patin  /261
• Naudé i Le Vayer: pesymizm sceptyczny  /263
• De Vauquelin, Des Barreaux i de Viau: epikurejski pesymizm  /267

VIII. Niewiara jako rewers Wielkiego Wieku (1640–1690)  /273

• Wzrost zagrożenia i niepokój Bossueta  /274
• Świadectwa literackie   /276
• Czas świętoszków  /282
• Popularność Epikura  /285
• Znaczenie libertynów drugiego pokolenia   /288
• Dualistyczna mentalność  /291
• Kartezjanizm, nośnik niewiary?   /291
• Spinoza, Hobbes, Huet: wiara w defensywie   /297
• Atomy a niewiara   /301
• Kręte ścieżki niewiary w XVII wieku: Vanini  /304
• Cremonini i włoski ateizm   /309
• Holandia i Anglia: niewiara nieskrywana   /311
• Agnostycyzm XVII wieku: Theophrastus (1659)  /318

IX. Drugi kryzys świadomości europejskiej: rozum i ateizm (1690 – około 1730)  /321

• Wszystkie drogi prowadzą do ateizmu   /321
• Era podejrzeń i wątpienia   /327
• Podróże kształcą niewiarę   /332
• Historia porównawcza i krytyka biblijna: dwa nowe impulsy do niewiary  /337
• Bayle i obrona ateistów  /343
• Anglia, ojczyzna wolnomyślicielstwa   /347
• Collins, Toland i Shaftesbury  /351
• Walka z ateizmem   /353

Część IV. Wiek XVIII, wiek niewiary

X. Manifest księdza Mesliera (1729)  /361

• Skandal  /361
• Bóg nie istnieje  /364
• Materia jest jedynym bytem  /367
• Krytyka objawienia  /372
• Jezus, „arcyfanatyk”  /374
• Historia szaleńców   /377
• Życie i tajemnica Jeana Mesliera  /381
• Rozpowszechnianie się idei Mesliera w XVIII wieku  /386
• Meslier od rewolucji francuskiej do ZSRR  /389
• Naśladowcy Mesliera  /392
• Dom Deschamps i jego „ateistyczna teologia” /396

XI. Irreligia i społeczeństwo  /399

• Bilans wizytacji pasterskich: pojawia się zniechęcenie   /399
• Niezrozumienie autorytetów moralnych: Massillon  /403
• Słabość apologetyki: Alfons de Liguori   /406
• Rozpacz duchowieństwa Francji (1750–1775)   /409
• Od rozpaczy do paniki (1775–1782)   /412
• Paryż, stolica niewiary: świadectwo Merciera  /416
• Postępy niewiary w Europie Środkowej  /420
• Przykład idzie z góry: arystokracja, wyższy kler, wielka burżuazja   /423
• Drobnomieszczanie, rzemieślnicy, przewoźnicy, marynarze   /427
• Ateizm: wytwór chrześcijaństwa? Rozdział profanum–sacrum  /432
• Skutki nadmiaru dogmatów i jansenizmu   /436
• Szerzenie się niewiary: kawiarnie, kluby, gazety  /440
• Nielegalne publikacje ateistyczne i deistyczne   /445

XII. Podważenie fundamentów chrześcijaństwa i wahania deizmu  /455

• Deizm albo strach przed pustką  /455
• Bóg nie dający się udowodnić, lecz obecny: Hume, Kant i filozofia niemiecka  /458
• Niezgoda na unicestwienie   /463
• Śmierć ateisty i śmierć wierzącego  /467
• Pesymizm jednoczy wierzących i niewierzących  /471
• Podzielony front obrońców wiary  /474
• Dusza, moralność, natura: wahania i problem polityczny  /479
• Deizm, ateizm i antyklerykalizm: Morelly  /485
• Nurt antyracjonalistyczny i sceptyczny  /488
• Wolter i „wojna domowa wśród niewierzących”  /490

XIII. Afirmacja materializmu ateistycznego  /497

• Mit ateistycznego spisku  /497
• Początki i główne rysy materializmu  /499
• Ateizm sceptyczny (d’Alembert) i ateizm praktyczny (Helwecjusz)   /503
• Od człowieka-maszyny do zwykłego ateisty  /506
• „Kto to jest ateista?” (Sylvain Maréchal, 1800)  /511
• Na obrzeżach: nihilistyczny ateizm niemiecki i ateizm markiza de Sade’a  /513
• Diderot, ateista zatroskany, i Holbach, ateista pogodny  /517
• „Kim jest ateista?” (Holbach, 1770)   /522

Część V. Stulecie, w którym Bóg umarł (XIX wiek)

XIV. Rewolucyjna dechrystianizacja: wybuch ateizmu ludowego  /527

• Antyklerykalizm /527
• Czerwoni księża i kapłani ateiści: naśladowcy Mesliera  /531
• Misjonarze ateizmu   /536
• Małomiasteczkowy ateizm   /539
• Stały dylemat rządzących: ateizm czy deizm  /543
• Religie zastępcze?   /546
• Bilans dechrystianizacji   /551

XV. Wzrost ateizmu praktycznego i jego zmagania  /555

• Tour de France szlakiem bezbożności  /555
• Przykład Bretanii  /559 
• Władze kościelne podnoszą alarm  /564
• Społeczne warianty niewiary  /567
• Rola antyklerykalizmu  /573
• Przyczyny niewiary. Wiara potrydencka  /577
• Wolnomyślicielstwo, szpica niewiary  /580
• Wolnomyślicielstwo jako kontr-Kościół?  /583
• „Wojna z Bogiem” (Paul Lafargue)  /586
• Różne aspekty walki  /591

XVI. Od wiary do niewiary: zastępcze wierzenia  /595

• Kościół zrywa z nowoczesnym światem  /595
• Słabości teologii i egzegezy  /601
• Od wiary do niewiary przez seminarium i Biblię: Renan, Turmel, Loisy, Alfaric   /605
• Historia religii, szkoła niewiary  /609
• Ścieżki ateizmu albo jak traci się wiarę w XIX wieku   /612
• Tęskniący za Bogiem  /616
• Wielkie pomieszanie wierzeń  /620
• Nowe Kościoły  /624

XVII. Ateizmy systemowe albo ideologie śmierci Boga  /629

• Racjonalizm heglowski i jego idealistyczna spuścizna  /630
• Feuerbach i ateizm antropologiczny  /634
• Marx, Lenin i ateizm społeczno-ekonomiczny  /639
• Ateizm historycystyczny  /643
• Ateizm psychologiczny i zrozpaczony indywidualista Stirnera, Schopenhauera i Hartmanna   /647
• Nietzsche, od śmierci Boga do szaleństwa   /650
• Ateizm psychofizjologiczny i psychoanalityczny   /655

Część VI. Koniec pewników (XX wiek)

XVIII. Ateizm i wiara: od wojny do rozejmu? /663

• Ruch „Ateistów” w Rosji radzieckiej (1925–1935)  /664
• Zadyszka „„Ateistów” i zwrot polityczny (1935)   /669
• Ateizm wojujący w krajach rządzonych przez marksistów po 1945 roku  /672
• Niemarksistowskie ruchy ateistyczne  /674
• Potyczki racjonalistów w latach 1950–1980  /676
• Zawieszenie broni?  /681
• „Odzyskiwanie” ateistów przez Kościół  /682
• Czy można dowieść istnienia Boga?  /687
• Teologia wychodzi na spotkanie ateizmu /689

XIX. Hipoteza Boga: przebrzmiały problem?  /695

• Egzystencjalizm: odrzucenie Boga w imię wolności  /695
• Bez-sens pytania o Boga w świetle filozofii analitycznej  /698
• Nauka: negować Boga czy rewidować koncept /701
• Złagodzenie marksizmu  /707
• Badania socjologiczne i miara niewiary /708
• Koniec kategoryzacji (ateista, niewierzący, agnostyk, indyferentny)  /711
• Utrata wiary w XX wieku: kilka przykładów  /715
• Psychologiczna i socjologiczna przestrzeń ateizmu  /718

XX. Niewiara po dwóch tysiącach lat chrześcijaństwa: jaki bilans?  /723

• Znaczenie niewiary i trudności wojującego ateizmu /723
• Wybuch wiary: od Boga do Ducha /727
• Majsterkowanie przy wierzeniach i próby odzyskania pola  /729
• Dwuznaczności pokus paranaukowych  /733
• Od ateizmu do indyferencji  /736
• Młodzi i Bóg: masowe odrzucenie /739
• „Powrót religijności”: iluzja  /744
• Ku utracie sensu /748

Zakończenie. Czy wiek XXI będzie irreligijny?  /751