Haffuferbahn. Historia kolei Nadzalewowej do 1945 roku

Autorka: Magdalena Padewicz-Rybacka

Rok wydania: 2020

Liczba stron: 142

Okładka: miękka

Format: 17,5 cm x 24,00 cm

Pod koniec XIX w. w dotychczas spokojnym krajobrazie miasteczek i wsi położonych nad Zalewem Wiślanym pojawiły się żelazne tory, a wraz z nimi gwizd i stukot parowozów. Tym samym po pięćdziesięciu latach starań o budowę linii kolejowej rozpoczął się nowy okres w historii tego regionu. Dzięki otwarciu długo oczekiwanego połączenia wkroczył on w wiek pary i nowoczesności.

Kiedy w 1825 r. ruszyło pierwsze połączenie kolejowe między Stockton i Darlington w Anglii, niewielu pewnie zdawało sobie sprawę, jak bardzo pociągi zrewolucjonizują pojęcie przemieszczania się. [...]

Z biegiem czasu żelazne szlaki połączyły duże ośrodki i małe prowincjonalne miejscowości, spięły przeciwległe krańce państwa oraz przekroczyły granice. Jedna z najlepiej rozwiniętych sieci kolejowych powstała w Niemczech. Swoim zasięgiem objęła też ziemie polskie – Śląsk, Wielkopolskę i Pomorze, pozostające pod zaborem. Kształtowała się ona zarówno za sprawą działań państwa, z których najbardziej charakterystycznym przykładem była Kolej Wschodnia, jak i w ramach inicjatyw prywatnych towarzystw kolejowych. To głównie dzięki nim powstało wiele połączeń lokalnych. W kontekście funkcjonowania całej sieci nie miały one dużego znaczenia, jednak pozostawały niezwykle ważne dla miejscowej ludności. Linie te często wyróżniały się też wyszukanym i oryginalnym stylem zabudowy kolejowej. W wielu wypadkach nieznani architekci i budowniczy tworzyli unikatowe rozwiązania architektoniczne nadające konkretnej trasie charakterystyczny, rozpoznawalny wygląd.

Jedną z takich linii była Haffuferbahn (HUB), czyli Kolej Nadzalewowa. Połączyła ona w najkrótszy sposób Elbląg z Braniewem, służąc mieszkańcom i lokalnym przemysłowcom. Jednocześnie, wiodąc wzdłuż malowniczego wybrzeża Zalewu i mijając urokliwe nadzalewowe miejscowości, stała się jedną z atrakcji turystycznych regionu. Unikatowość tej kolei, z usług której korzystał także ostatni cesarz Niemiec, chętnie podkreślano w przedwojennych przewodnikach, zachęcając do wyjątkowej podróży. Jej budowa przyniosła jednak coś więcej niż tylko łatwość przemieszczania się. Wraz z jej pojawieniem się dotychczas prowincjonalna okolica otworzyła się na szerszy świat i zwiększyła mobilność mieszkańców okolic Zalewu Wiślanego, ułatwiając komunikację z większymi ośrodkami. Dzięki niej wielu miejscowych znalazło pracę przy budowie szlaku czy w nowo powstałej spółce kolejowej. Wreszcie – zmieniła lokalny krajobraz i wpłynęła na wygląd znajdujących się na jej szlaku miast i miasteczek.

Haffuferbahn obsługiwała ruch przez ponad sto lat, pół wieku w ramach niemieckiej, a kolejne pół – polskiej sieci komunikacyjnej. Pierwsze lata jej istnienia naznaczone były staraniami o utrzymanie rentowności i walką z przeciwnościami ze strony natury, gdyż malownicze położenie kolei nad Zalewem stanowiło jednocześnie największe zagrożenie dla jej funkcjonowania. Jednak dzięki pracy i zaangażowaniu wielu ludzi przez kolejne dekady zapewniała sprawną komunikację w regionie. Po II wojnie światowej Haffuferbahn została przejęta przez administrację polską. Z biegiem czasu, gdy znaczenie kolei zmalało, zaś transport samochodowy zaczął ją wypierać, linię uznano za deficytową, a ruch zawieszono.

Obecnie, kiedy perspektywy na ponowne otwarcie trasy są nikłe, a jej infrastruktura niszczeje wskutek nieużytkowania, warto bliżej przyjrzeć się historii i architekturze Haffuferbahn. Stanowią one bowiem zarówno świadectwo przemian cywilizacyjnych, jak i wartościowy element kultury materialnej regionu. Kolej Nadzalewowa była przykładem charakterystycznego dla niemieckiego kolejnictwa połączenia miejscowego nazywanego Kleinbahn. Jej losy pokazują, w jaki sposób linie te funkcjonowały i jaką rolę odgrywały w życiu lokalnych społeczności.

Kolej Nadzalewowa obchodzi obecnie sto dwudziestą rocznicę swojego powstania. Jest to więc dobry moment, by z perspektywy czasu przyjrzeć się jej losom. Lektura niniejszej publikacji może być traktowana wielorako – jako poznanie fragmentu dziejów regionu nadzalewowego, analiza ciekawego epizodu z historii niemieckiego kolejnictwa bądź też jako sentymentalna podróż do czasów, kiedy Haffuferbahn regularnie kursowała wzdłuż wybrzeża Zalewu Wiślanego.

Spis treści:

Wstęp  /7

Rozdział I. Między Elblągiem a Braniewem /11

1. Na wschodnich rubieżach: prowincje pruskie /11

2. Nad Zalewem Świeżym /14

Rozdział II. Rozwój kolejnictwa w prowincjach pruskich (do I wojny światowej)   /20

Kolej Nadzalewowa  /31

1. Od projektów do realizacji /31

2. Budowa i otwarcie Kolei Nadzalewowej /42

3. Funkcjonowanie Kolei Nadzalewowej /49

3.1. Kwestie administracyjne i organizacyjne /49

3.2. Przewozy osobowe i towarowe  /71

3.3. Nowe finansowanie /84

3.4. Kolej Nadzalewowa jako atrakcja turystyczna /87

Rozdział IV. Kolej w krajobrazie nadzalewowym  /98

1. Infrastruktura Kolei Nadzalewowej /98

2. Kolej w przestrzeni miasta /104

2.1. Stacje końcowe: Elbląg i Braniewo  /104

2.2. Stacje pośrednie: Tolkmicko, Frombork, Braniewo Górna Brama  /109

Zakończenie /118

Aneksy  /121

1. Polskie nazwy geograficzne i ich niemieckie odpowiedniki  /121

2. Spis pracowników Kolei Nadzalewowej  w latach 1900-1914  /124

3, "Elbląg i Kolej Nadzalewowa" (Oskar Meyer)   /128

Bibliografia  /135

Źródła ilustracji  /140

Podziękowania /141