Filip de Commynes - Pamiętniki z czasów Ludwika XI i Karola VIII (1464 - 1498)

Autor: Filip de Commynes

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 616

Okładka: miękka ze skrzydełkami

Format: 17,0 cm x 24,0 cm

Filip de Commynes (ok. 1447–1511), francuski polityk i dyplomata, ale także pisarz, historyk oraz komentator polityczny, służył czterem władcom: księciu Burgundii Karolowi Zuchwałemu oraz królom Francji Ludwikowi XI, Karolowi VIII i Ludwikowi XII. Był uczestnikiem i wnikliwym obserwatorem wszystkich ważniejszych wydarzeń we Francji od 1464 do 1498 roku, kiedy to powoli odchodził w przeszłość średniowieczny porządek feudalny, a wykuwały się zręby nowożytnego państwa francuskiego i królewskiego absolutyzmu.

Spisane w języku średniofrancuskim przez Filipa de Commynes Pamiętniki stały się najbardziej bezstronną i najżywiej napisaną historią panowania Ludwika XI, jego suwerena i mentora, jak również najważniejszych wydarzeń rządów jego syna i następcy Karola VIII, zwłaszcza zaś „odkrycia” renesansowych Włoch. Relacjonują wydarzenia i zakulisowe rozgrywki dyplomatyczne nie tylko we Francji, ale także na Wyspach Brytyjskich, Niderlandach oraz zachodnim pograniczu Cesarstwa, półwyspach Iberyjskim i Apenińskim, a nawet w Europie Środkowej i na Bałkanach. Dzięki zawartym radom i wskazówkom dla „książąt”, Pamiętniki stały się też podręcznikiem sztuki uprawiania praktycznej polityki, lansując idee rozwinięte  później w Księciu Niccolo Machiavellego, za którego prekursora Commynes dość powszechnie jest uważany.

Dzieło ma wymiar wielowątkowy. Jest nie tylko zapisem przeżyć osobistych Autora, ale również biografią królewską, kroniką jego czasów oraz teoretycznym i praktycznym jej komentarzem. Były i pozostają dziełem niezbędnym dla wszystkich pragnących poznać i zrozumieć mechanizmy rządzące polityką, dyplomacją oraz zasadami funkcjonowania nowoczesnego państwa i jego instytucji, a także wpływu zarówno jednostek oraz ich otoczenia, jak i zbiorowości ludzkich na ruchy na politycznej szachownicy Europy.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp /19

Filip de Commynes - Pamiętniki (Mémoires)

CZĘŚĆ PIERWSZA. Pamiętniki z czasów Ludwika XI /45

Prolog  /47

Księga I  /51

Rozdział 1. O przypadkach wojennych, jakie miały miejsce między Ludwikiem XI a hrabią Charolais, późniejszym księciem Burgundii  /53

Rozdział 2. Jak hrabia Charolais wraz wieloma wielkimi panami z Francji wystawił wojsko przeciw królowi Ludwikowi XI, pod pozorem Dobra Publicznego  /57

Rozdział 3. Jak hrabia Charolais rozłożył się obozem pod Montlhéry, jako i o bitwie, która została stoczona w tym miejscu między królem Francji a nim samym  /63

Rozdział 4. O niebezpieczeństwie, w jakim znalazł się hrabia Charolais, i jak został uratowany  /70

Rozdział 5. Jak brat króla, książę Berry, a takoż książę Bretanii, dołączyli do hrabiego Charolois przeciw temuż królowi /75

Rozdział 6. Jak hrabia Charolais i jego sojusznicy wraz ze swoim wojskiem przeprawili się przez Sekwanę na przenośnym moście i jak dołączył do nich książę Jan Kalabryjski; po czym wszyscy kwaterowali w okolicach Paryża  /79

Rozdział 7. Dygresja o państwach, urzędach i ambicjach, na przykładzie Anglików  /83R

Rozdział 8. Jak król Ludwik wkroczył do Paryża, podczas gdy panowie francuscy prowadzili tam swe działania  /86

Rozdział 9. Jak artyleria hrabiego Charolois i artyleria króla ostrzeliwały się nawzajem w pobliżu Charenton i jak hrabia Charolois zbudował nowy most na łodziach na Sekwanie  /89

Rozdział 10. Dygresja na temat pewnych wad i cnót króla Ludwika XI  /93

Rozdział 11. Jak Burgundczycy, stojąc pod Paryżem w oczekiwaniu na bitwę, sądzili, iż tyczki, które widzieli, były wzniesionymi kopiami  /95

Rozdział 12. Jak król i hrabia Charolois rozmawiali razem, aby zaprowadzić pokój  /97

Rozdział 13. Jak miasto Rouen zostało wydane w ręce księcia Burbonii dla księcia Berry, w wyniku pewnych działań; i jak traktat z Conflans został we wszystkich punktach ułożony   /100

Rozdział 14. O traktacie pokojowym w Conflans zawartym pomiędzy królem a hrabią Charolais i jego sojusznikami  /103

Rozdział 15. Jak przez podziały między książętami Bretanii i Normandii król odzyskał to, co oddał był swemu bratu  /105

Rozdział 16. Jak nowy książę Normandii wycofał się do Bretanii, w wielkiej nędzy i żałujący, iż zawiódł się w swych nadziejach  /106

Księga II  /109

Rozdział 1. O wojnach, które toczyły się między Burgundczykami a mieszkańcami Liège; oraz jak miasto Dinant zostało zdobyte, splądrowane i zrównane z ziemią  /111

Rozdział 2. Jak mieszkańcy Liège zerwali pokój z księciem Burgundii, wcześniej hrabią Charolois; oraz jak ten pokonał ich w bitwie  /114

Rozdział 3. Jak po tym, jak niektórzy mieszkańcy Liège zgodzili się poddać swoje miasto, a inni odmówili, pan de Humbercourt znalazł dla księcia Burgundii sposób na wejście  /121

Rozdział 4. Jak książę Burgundii wkroczył do miasta Liège; i jak ci z Gandawy, którzy poprzednio źle go przyjęli, teraz przed nim się ukorzyli  /125

Rozdział 5. Jak król Ludwik, widząc, co przydarzyło się tym z Liège, prowadził w Bretanii wojnę przeciw sprzymierzeńcom księcia Burgundii; i jak obaj się spotkali i rozmawiali ze sobą w Péronne  /128

Rozdział 6. Dygresja na temat korzyści, jakie dobra literatura, a szczególnie historie, dają książętom i wielkim panom  /132

Rozdział 7. Jak i dlaczego król Ludwik został zatrzymany i zamknięty w zamku Péronne przez księcia Burgundii  /133

Rozdział 8. Dygresja na temat tego, że gdy dwóch wielkich książąt spotyka się, aby załagodzić spór, to takie spotkanie więcej przynosi szkody niż pożytku  /136

Rozdział 9. Jak król wyrzekł się sojuszu z mieszkańcami Liège, aby opuścić zamek Péronne  /141

Rozdział 10. Jak król towarzyszył księciu Burgundii, tocząc wojnę z mieszkańcami Liège, wcześniej jego sprzymierzeńcami  /143

Rozdział 11. Jak król osobą własną stanął pod miastem Liège wraz z rzeczonym księciem Burgundii  /146

Rozdział 12. Jak mieszkańcy Liège przeprowadzili znakomity wypad na ludzi księcia Burgundii, kiedy to on sam i król znaleźli się w wielkim niebezpieczeństwie  /149

Rozdział 13. Jak zaatakowano, zdobyto i splądrowano miasto Liège, a także jego kościoły  /152

Rozdział 14. Jak król Ludwik powrócił do Francji za zgodą księcia Burgundii i jak książę ten zakończył sprawę z mieszkańcami Liège oraz tymi z Franchimont  /155

Rozdział 15. Jak król sprawił jakże subtelnymi sposobami, że pan Karol, jego brat, zadowolił się księstwem Gujenny, rezygnując z Brie i Szampanii, wbrew oczekiwaniom księcia Burgundii  /158

Księga III  /161

Rozdział 1. Jak król znalazł nową okazję do wywołania wojny z księciem Burgundii; i jak wysłał woźnego Parlamentu do Gandawy w celu jej odroczenia  /163

Rozdział 2. Jak miasta Saint-Quentin i Amiens zostały zwrócone w królewskie ręce i z jakiego powodu konetabl i inni podtrzymywali wojnę między królem a księciem Burgundii  /166

Rozdział 3. Jak książę Burgundii pozyskał Picquigny, a potem znalazł sposób na zawarcie rozejmu z królem na rok, ku wielkiemu niezadowoleniu konetabla  /169

Rozdział 4. Wojny, które miały miejsce pomiędzy książętami angielskimi, podczas sporów pomiędzy królem Ludwikiem a Karolem Burgundzkim  /173

Rozdział 5. Jak król Ludwik tak dobrze dopomógł hrabiemu Warwick, iż wypędził z Anglii króla Edwarda, ku wielkiemu niezadowoleniu księcia Burgundii, który przyjął go w swym kraju  /178

Rozdział 6. Jak hrabia Warwick uwolnił z więzienia króla Henryka Angielskiego  /184

Rozdział 7. Jak król Edward wrócił do Anglii, gdzie pokonał w bitwie hrabiego Warwick, a potem księcia Walii  /187

Rozdział 8. Jak na żądanie książąt Gujenny i Bretanii wznowiono wojnę między królem Ludwikiem a księciem Karolem Burgundzkim  /190

Rozdział 9. Jak końcowy pokój, wynegocjowany pomiędzy królem a księciem Burgundii, został zerwany przez śmierć księcia Gujenny; i jak ci dwaj wielcy książęta próbowali się nawzajem oszukać  /196

Rozdział 10. Jak książę Burgundii, widząc, że nie zdoła zająć Beauvais, pod którym rozbił swój obóz, udał się pod Rouen  /200

Rozdział 11. Jak król ułożył z księciem Bretanii i zawarł rozejm z księciem Burgundii; i jak hrabia Saint-Pol uniknął wtenczas zasadzki zastawionej na niego przez tychże dwóch wielkich książąt  /204

Rozdział 12. Dygresja, wielce w tym miejscu właściwa, na temat mądrości króla i konetabla, z dobrymi przestrogami dla tych, którzy sprawują nad swymi książętami władzę  /210

Księga IV  /213

Rozdział 1. Jak książę Burgundii, zajmując księstwo Geldrii, chciał podjąć dalsze działania przeciw Niemcom i jak oblegał miasto Neuss  /215

Rozdział 2. Jak mieszkańcy miasta Neuss zostali wsparci przez Niemców i cesarza, działających przeciwko księciu Burgundii i innym wrogom, których król dla niego napuścił  /221

Rozdział 3. Jak król zabrał księciu Burgundii zamek Tronchoy, miasta Mondidier, Roye i Corbie; oraz jak chciał nakłonić cesarza Fryderyka do zajęcia ziem, które wspomniany książę dzierżył od Cesarstwa  /225

Rozdział 4. Jak osoba konetabla zaczęła wzbudzać podejrzenia, zarówno ze strony króla, jak i księcia Burgundii  /227

Rozdział 5. Jak król Anglii przeszedł na tę stronę kanału z wielką potęgi, aby wspomóc swego sojusznika księcia Burgundii przeciw królowi, któremu przez herolda wysłał wyzwanie  /230

Rozdział 6. O kłopotach, w jakie wpadł konetabl i o tym, jak wysłał listy uwierzytelniające do króla Anglii i księcia Burgundii, które później po części przyczyniły się do jego śmierci  /233

Rozdział 7. Jak król kazał założyć prostemu służącemu barwy z tarczą herbową i wysłał go, aby rozmawiał z królem Anglii w jego obozie, gdzie otrzymał wielce łaskawą odpowiedź  /236

Rozdział 8. Jak zawarto dziewięcioletni rozejm między królem Francji a królem Anglii, pomimo przeszkód ze strony konetabla i księcia Burgundii  /240

Rozdział 9. Jak król wystawił Anglikom ucztę w Amiens i jak urządzono miejsce na spotkanie obu królów  /244

Rozdział 10. Jak obaj królowie rozmawiali ze sobą i zaprzysięgali wcześniej uzgodniony rozejm; i jak niektórzy wierzyli, że Duch Święty zstąpił na namiot króla Anglii pod postacią białego gołębia  /248

Rozdział 11. Jak po rozejmie zawartym z Anglikami konetabl usiłował się wytłumaczyć przed królem; oraz jak zawarto dziewięcioletni rozejm między królem Ludwikiem a księciem Burgundii  /253

Rozdział 12. Jak pomiędzy królem a księciem Burgundii ustalono szczegółowo wydanie na śmierć konetabla i jak po swej ucieczce do krajów księcia, został na jego rozkaz przekazany królowi, który wydał go w ręce wymiaru sprawiedliwości na śmierć  /258

Rozdział 13. Dygresja na temat błędu księcia Burgundii, polegającego na wydaniu konetabla królowi wbrew listowi żelaznemu i tego, co mogło się z nim zdarzyć  /262

Księga V  /265

Rozdział 1. Jak książę Burgundii, prowadzący wojnę ze Szwajcarami, był przez nich ścigany aż do wkroczenia w góry w pobliżu Granson  /267

Rozdział 2. Jak po bitwie pod Granson książę Mediolanu, król René Sycylijski, księżna Sabaudii i inni porzucili sojusz z księciem Burgundii  /272

Rozdział 3. Jak Szwajcarzy pokonali księcia Burgundii w bitwie pod miastem Morat  /276

Rozdział 4. Jak po bitwie pod Morat książę Burgundii pojmał panią Sabaudii, jak została ona uwolniona i za sprawą króla wróciła do swego kraju  /279

Rozdział 5. Jak książę Burgundii trzymał się przez kilka tygodni w samotności i jak w tym czasie książę Lotaryngii odzyskał swe miasto Nancy /282

Rozdział 6. O wielkich zdradach hrabiego Campobasso i o tym, jak uniemożliwił księciu Burgundii wysłuchanie szlachcica, który chciał mu je wyjawić, zanim został powieszony, a także nie posłuchał przestrogi udzielonej mu przez króla  /286

Rozdział 7. Jak książę Lotaryngii w towarzystwie licznych Niemców zatrzymał się w Saint-Nicolas podczas oblężenia Nancy i jak król Portugalii, który przebywał we Francji, udał się do księcia Burgundii podczas tego oblężenia  /290

Rozdział 8. Jak książę Burgundii, nie chcąc podążyć za dobrą radą wielu spośród swych ludzi, został pokonany i zginął w bitwie pod Nancy, stoczonej przeciw niemu przez księcia Lotaryngii  /293

Rozdział 9. Dygresja o pewnych dobrych obyczajach księcia Burgundii i czasach, kiedy jego dom trwał w dobrobycie  /296

Rozdział 10. Jak król dowiedział się o ostatniej klęsce księcia Burgundii i jak prowadził swe sprawy po jego śmierci  /298

Rozdział 11. Jak król po śmierci księcia Burgundii zajął Abbeville i o odpowiedzi udzielonej mu przez mieszkańców Arras  /301

Rozdział 12. Opowieść, bynajmniej od głównego tematu nie odbiegająca, o radości króla, gdy ujrzał, iż został wybawiony od licznych wrogów, i o błędzie, jaki popełnił, pomniejszając kraje księcia Burgundii  /303

Rozdział 13. Jak Ham, Bohain, Saint-Quentin i Péronne zostały zwrócone królowi i jak wysłał on mistrza Oliwera, swego balwierza, aby popróbował on paktów z mieszkańcami Gandawy  /305

Rozdział 14. Jak mistrz Oliwer, królewski balwierz, nie sprawiwszy się dobrze z mieszkańcami Gandawy, znalazł sposób, aby wprowadzić królewskich zbrojnych do Tournai  /309

Rozdział 15. O ambasadorach, których pani z Burgundii, córka zmarłego księcia Karola, wysłała do króla; i jak za pośrednictwem pana des Cordes gród w Arras oraz miasta Hesdin i Boulongne, a także samo miasto Arras, znalazły się w posłuszeństwie wobec króla  /312

Rozdział 16. Jak mieszkańcy Gandawy, którzy uzurpowali sobie władzę nad ich księżniczką, gdy jej ojciec zginął, przybyli w poselstwie do króla, jakoby od Trzech Stanów ich kraju  /316

Rozdział 17. Jak mieszkańcy Gandawy po powrocie swoich ambasadorów wydali na śmierć kanclerza Hugoneta i pana de Humbercourt wbrew woli ich księżniczki. Jak księstwo Burgundii znalazło się w rękach króla. Jak mieszkańcy Gandawy i inni Flamandowie zostali pokonani pod Tournai i jak ich wódz, książę Geldrii, został zabity  /320

Rozdział 18. Opowieść o tym, jakie wojny i podziały są dozwolone przez Boga w celu karania książąt i złych ludzi; oraz kilka słusznych przyczyn i przykładów, mających miejsce w czasach autora, ukazane dla nauki książąt  /326

Rozdział 19. Natura ludu francuskiego i o rządach jego królów; rozważania o nieszczęściach, które spotykały wielkich i maluczkich  /331

Rozdział 20. Przykłady nieszczęść książąt i buntów stanów, dziejących się z wyroków Bożych  /338

Księga VI  /345

Rozdział 1. Jak król utrzymywał Anglików po śmierci Karola, księcia Burgundii, aby nie próbowali oni podbijać krajów rzeczonego księcia  /347

Rozdział 2. Jak doszło do zawarcia i dopełnienia małżeństwa panny z Burgundii z Maksymilianem, księciem Austrii, a później cesarzem  /352

Rozdział 3. Jak król Ludwik dzięki swemu namiestnikowi Karolowi d’Amboise odzyskał kilka miast w Burgundii, które książę Oranii przeciw królowi był pobuntował  /358

Rozdział 4. Jak pan d’Argenton podczas wojen w celu podboju Burgundii został wysłany do Florencji i jak w imieniu króla przyjął hołd z księstwa Genui i od księcia Mediolanu  /362

Rozdział 5. O powrocie pana d’Argenton z Włoch do Francji i o boju pod Guinegatte  /366

Rozdział 6. Jak król Ludwik przez chorobę całkowicie tracił zmysły i mowę, okresowo odzyskując zdrowie i siły, i jak mieszkał w swym zamku Plessis-lèz-Tours  /369

Rozdział 7. Jak król sprowadził z Kalabrii do Tours pewnego świętego męża, sądząc, że zdoła on go uzdrowić; i o dziwnych rzeczach, które rzeczony król czynił, aby zachować podczas swej choroby władzę  /377

Rozdział 8. Jak zostało zawarte małżeństwo pana delfina z Małgorzatą Flandryjską i została ona sprowadzona do Francji, z której to przyczyny król Anglii Edward umarł ze zgryzoty  /380

Rozdział 9. Jak król zachowywał się w trakcie swej choroby tak wobec sąsiadów, jak i poddanych, i jak z różnych miejsc wysyłano mu różne rzeczy w celu wyzdrowienia  /385

Rozdział 10. Jak król Ludwik XI kazał przybyć do siebie swemu synowi Karolowi na krótko przed śmiercią oraz jakie polecenia i rozporządzenia dawał tak jemu, jak i innym  /387

Rozdział 11. Porównanie cierpień i bólów, jakich doświadczył król Ludwik, z tymi, których kazał wycierpieć wielu osobom; wraz z kontynuacją tego, co czynił i co z nim czyniono aż do jego śmierci  /389

Rozdział 12. Rozprawa o nędzy życia ludzi, głównie zaś książąt, na przykładzie tych z czasów autora, a zwłaszcza króla Ludwika  /395

CZĘŚĆ DRUGA. Pamiętniki z czasów Karola VIII i wojny włoskiej  /407

Księga VII  /409

Rozdział 1. Jak książę René Lotaryński przybył do Francji, aby poprosić o księstwo Baru i hrabstwo Prowansji, które dzierżył król Karol; i jak nie wkroczył do królestwa Neapolu, które uważał za swoje, podobnie jak król, i jakie mieli doń obaj prawa  /411

Rozdział 2. Jak książę Salerno z królestwa Neapolu przybył do Francji i jak Ludovico Sforza zwany Maurem, i on sam, próbowali nakłonić króla [Francji] do wojny z królem Neapolu i z jakiej przyczyny  /416

Rozdział 3. Dlaczego księstwo Mediolanu jest jedną z najpiękniejszych i najcenniejszych części ziemi, jakie możemy znaleźć, poza wielką daniną, jaką się z niej pobiera  /420

Rozdział 4. Jak król Karol VIII zawarł pokój z królem Rzymian i arcyksięciem, przed udaniem się do Neapolu, odsyłając im panią Małgorzatę Flandryjską  /424

Rozdział 5. Jak król posłał do Wenecjan, aby ich urabiać przed wyruszeniem w podróż do Neapolu i jakie przygotowania do tego poczyniono  /426

Rozdział 6. Jak król Karol wyruszył z Vienne w Delfinacie, aby osobiście podbić Neapol i czego dokonała jego armada pod wodzą pana Orleanu  /431

Rozdział 7. Jak król, przebywając wciąż w Asti, postanowił przedostać się do Neapolu, podążając za wskazaniami Ludovico Sforzy, i jak pan Filip de Commynes został wysłany w poselstwie do Wenecji, i o śmierci księcia Mediolanu  /436

Rozdział 8. Jak i w jaki sposób pan Ludovico wziął i uzurpował sobie władzę i księstwo Mediolanu oraz został tam jako pan przyjęty  /438

Rozdział 9. Jak Piotr Medyceusz oddał w ręce króla cztery główne twierdze Florentczyków i jak król zwrócił Pizie, która była jedną z nich, wolność  /440

Rozdział 10. Jak król opuścił Pizę i udał się do Florencji oraz o ucieczce i ruinie Piotra Medyceusza  /444

Rozdział 11. Jak król wkroczył do Florencji, i przez jakie inne miasta przechodził aż do Rzymu  /447

Rozdział 12. Jak król wysłał kardynała [od] świętego Piotra ad vincula, zwanego później papieżem Juliuszem II, do Ostii, i o tym, co papież czynił w tym czasie w Rzymie, i jak król wszedł tam wbrew wszystkim swym wrogom; oraz o podziałach między Orsinimi i Colonnami w słynnym mieście Rzymie  /449

Rozdział 13. Jak król Alfons kazał koronować swego syna Ferdynanda i o złym życiu, jakie prowadził stary Ferdynand, jego ojciec, jak i on sam  /453

Rozdział 14. Jak król Alfons uciekł na Sycylię i odbył pokutę  /456

Rozdział 15. Jak młody król Ferdynand został koronowany na króla Neapolu, ruszył, by rozbić swój obóz w San Germano, aby przeciwstawić się przybyciu króla; i o układzie, który król Karol zawarł z papieżem, przebywając jeszcze w Rzymie  /459

Rozdział 16. Jak król opuścił Rzym, by udać się do Neapolu; o tym, co wydarzyło się w tym czasie w kilku stronach rzeczonego królestwa Neapolu i przez jakie miasta przejeżdżał do owego miasta Neapolu  /462

Rozdział 17. Jak król Karol został koronowany na króla Neapolu; o błędach, jakie popełnił, rządząc tym królestwem i jak przedsięwzięcie, które powstawało dla niego przeciw Turkom, zostało odkryte przez Wenecjan  /466

Rozdział 18. Dygresja lub dyskurs, bynajmniej nie będąca poza głównym tematem, w którym Filip de Commynes, autor tej księgi, mówi dość obszernie o stanie i rządzie Signorii Wenecjan oraz o tym, co tam widział i czego dokonał, kiedy był ambasadorem króla w ich mieście Wenecji  /470

Rozdział 19. Jakie były cele poselstwa pana d’Argenton w republice Wenecji  /474

Rozdział 20. Jak pana d’Argenton powiadomiono, jako król [Francji] zdobył Neapol i okoliczne twierdze, z czego Wenecjanie byli niezadowoleni /478

Księga VIII  /483

Rozdział 1. O porządku i bezpieczeństwie, jakie król wprowadził do królestwa Neapolu, pragnąc powrócić do Francji  /485

Rozdział 2. Jak król opuścił Neapol i wrócił do Rzymu, skąd papież uciekł do Orvietto; o słowach, które król usłyszał od pana d’Argenton po powrocie do Wenecji; o rozważaniach, czy zwrócić Florentczykom ich twierdze  /487

Rozdział 3. O godnych pamięci kazaniach brata Hieronima z Florencji  /490

Rozdział 4. Jak król zachował w swych rękach miasto Pizę i kilka innych twierdz florenckich, podczas gdy pan Orleanu od drugiej strony wkroczył do Novary w księstwie Mediolanu  /492

Rozdział 5. Jak król Karol przebył kilka niebezpiecznych przejść w górach, między Pizą a Sarzano i jak miasto Pontremola zostało spalone przez Niemców  /494

Rozdział 6. Jak książę Orleanu poczynał sobie w mieście Novara  /497

Rozdział 7. Jak wielka artyleria królewska przeszła przez Apeniny z pomocą Niemców; i o niebezpieczeństwie, w jakim znalazł się marszałek de Gié ze swą strażą przednią  /499

Rozdział 8. Jak marszałek de Gié i jego ludzie wycofali się w góry, czekając, aż król do nich się zbliży  /502

Rozdział 9. Jak król ze swym nielicznym wojskiem przybył do miejsca zwanego Fornovo, w pobliżu obozu swych wrogów, którzy w wielkim porządku nań oczekiwali, zamierzając go pokonać i pochwycić  /504

Rozdział 10. Ustawienie obu wojsk do boju pod Fornovo  /507

Rozdział 11. Prowadzone na próżno rozmowy i początek bitwy pod Fornovo  /510

Rozdział 12. Następstwa zwycięstwa odniesionego przez Francuzów pod Fornovo; niebezpieczeństwo, w jakim znalazł się król Karol VIII  /513

Rozdział 13. Jak pan d’Argenton poszedł sam, aby rozmówić się z nieprzyjacielem, gdy ujrzał, że inni posłańcy z nim iść tam nie chcieli, i jak król dotarł cały i zdrowy ze swymi ludźmi aż do miasta Asti  /518

Rozdział 14. Jak Niemcy zabezpieczyli odwrót wojska francuskiego  /523

Rozdział 15. Jak król kazał wystawić morską armadę, aby spróbować wspomóc zamki w Neapolu i jak nie mogły być wspomożone  /526

Rozdział 16. O wielkim głodzie i męce, w jakiej książę Orleanu przebywał w Novarze ze swymi ludźmi; o śmierci markizy Montferratu i pana de Vendôme oraz o tym, jak po długich rozważaniach uzgodniono zawarcie pokoju, aby ratować oblężonych  /528

Rozdział 17. Jak książę Orleanu i jego kompania zostali uwolnieni dzięki układom, o ciężkiej niedoli w Novarze, gdzie byli oblężeni, i o przybyciu Szwajcarów na pomoc królowi i panu Orleanu  /537

Rozdział 18. Jak został zawarty pokój pomiędzy królem i księciem Orleanu z jednej strony, a nieprzyjaciółmi z drugiej, i o warunkach i artykułach w tym pokoju zawartych  /540

Rozdział 19. Jak król odesłał pana d’Argenton do Wenecji w sprawie warunków pokoju, które Wenecjanie odrzucili, i o oszustwach księcia Mediolanu  /542

Rozdział 20. Jak król po powrocie do Francji zapomniał o tych, którzy pozostali w Neapolu, i jak umarł pan delfin, po którym król i królowa byli w wielkiej żałobie  /547

Rozdział 21. Jak dotarła do króla wieść o utracie zamku neapolitańskiego, o poddaniu twierdz Florentczyków różnym ludziom, o traktacie w Estelle w Apulii, o wielkich stratach Francuzów i o śmierci króla Ferdynanda Neapolitańskiego  /550

Rozdział 22. Jak pewne konszachty czynione na rzecz króla przez niektórych panów włoskich, zarówno w sprawie Neapolu, jak i w celu wygnania księcia Mediolanu, zostały przerwane z przyczyny nie wysyłania tam [wojska]; i jak kolejne przedsięwzięcie przeciwko Genui takoż nie mogło odnieść dobrego skutku  /555

Rozdział 23. O pewnych sporach między królem Karolem a Ferdynandem Kastylijskim oraz ambasadorach wysyłanych od jednego do drugiego, aby ich pogodzić  /560

Rozdział 24. Mowa o losach i nieszczęściach, jakie spotkały dom kastylijski w czasach pana d’Argenton  /566

Rozdział 25. O okazałym budynku, który król Karol zaczął budować na krótko przed śmiercią; o jego dobrej woli zreformowania Kościoła: jego finansów, jego wymiaru sprawiedliwości i jego samego; i jak nagle umarł, w dobrej wierze, w swoim zamku w Amboise  /570

Rozdział 26. Jak spalono we Florencji świętego męża, brata Hieronima, przez zawiść, jaka go otaczała, tak ze strony papieża, jak i kilku innych Florentczyków i Wenecjan  /573

Rozdział 27. O ceremonii pogrzebowej i pochówku króla Karola VIII oraz o koronacji króla Ludwika, tego imienia dwunastego, jego następcy, wraz z genealogiami [królów] Francji aż do niego samego  /576

Spisy władców i rządców w czasach Filipa de Commynes  /579

Bibliografia  /585

Indeks osobowy  /593