Dzieje kresów i granicy państwa polskiego na wschodzie. Od czasów najdawniejszych do roku 1945

Autor: Henryk Dominiczak

Rok wydania: 2018

Ilość stron: 466

Oprawa: miękka

Format: 15,8 cm x  22,5 cm

Uwaga - uszkodzona okładka

 

Książka Henryka Dominiczaka jest pierwszą pozycją monograficzną obejmującą całościowo, choć syntetycznie, bardzo złożoną problematykę dziejów kresów i granicy Rzeczypospolitej na Wschodzie – od czasów najdawniejszych po rok 1945. Polska wkroczyła na te ziemie zabużańskie w drugiej połowie XIV wieku w wyniku: 1) spadku dziedzicznego Kazimierza Wielkiego, który po Piaście mazowieckim otrzymał Ruś Halicką ze Lwowem; 2) zawarcia unii z Litwą wraz z podbitymi przez nią rozległymi obszarami Rusi. Powstało wówczas zjednoczone państwo polsko-litewskie rozciągające się od Bałtyku po Morze Czarne, a na Wschodzie sięgające granicami poza Dniepr. Polska nie podbiła tych ziem, jak to usiłuje wmawiać historiografia rosyjska, lecz stała się ich współwłaścicielem drogą legalną, zgodnie z panującym ówczesnym prawem międzynarodowym. Obejmując te ziemie, Polska traktowała je jak własne – na Zachodzie pilnie je zagospodarowując oraz broniąc. Unia z Litwą to nie tylko chwała wielkości i potęgi stworzonego państwa polsko-litewskiego, lecz ogromny wkład Polski materialny i ludzki w zagospodarowanie, ucywilizowanie i obronę tego terytorium, często odbywany kosztem ziem rdzennych Polski. Sytuacja była tam wielce skomplikowana wewnętrznie (duże zniszczenia, problemy etnograficzne, religijne i polityczne) i zewnętrznie – zagrożenia ze strony Tatarów, Turków, Moskwy, Szwedów i zakonu krzyżackiego. Mimo wielu trudności państwo polsko-litewskie przetrwało ponad czterysta lat (1385–1795; padło dopiero w wyniku zmowy trzech potężnych zaborców ówczesnej Europy. Znaczne obszary ziem tego państwa (około 170 tys. km²) przyłączyła w roku 1920 II Rzeczpospolita. Pamięć o ogromnym wysiłku pracy rąk i poświęceniu obrony tych ziem przez polskich przodków, których dziesiątki tysięcy tam poległo bądź zostali wchłonięci przez nację rosyjską, nie powinna nigdy zaginąć.

Spis treści:

Wstęp  /13

Część pierwsza. Okres piastowski

Rozdział I. Geografczno-demograficzne podstawy kształtowania pogranicza i granicy wschodniej plemion polskich  /19

1. Warunki geograficzne kształtowania i zasięgu najstarszych granic Polski  /19

2. Uwarunkowania demograficzne zasięgu granicy wschodniej Polski  /22

3. Lechickie plemiona i ich rola w kształtowaniu zasięgu granicy wschodniej  /23

4. Zasięg granicy wschodniej ukształtowany przez plemiona lechickie tuż przed powstaniem państwa polskiego Mieszka I  /26

5. Bezpieczeństwo ziem polskich w dobie plemiennej, kontakty ze wschodem  /28

Rozdział II. Granica i Kresy Wschodnie w okresie najwcześniejszym państwowości polskiej 960-1138  /31

1. Powstanie państwa polskiego  /31

2. Granica i ziemie wschodnie Polski w chwili śmierci Mieszka I  /32

3. Wschodni sąsiedzi Polski za czasów Mieszka I  /33

4. Stosunki polityczne Polski Mieszka I z sąsiadami wschodnimi  /35

5. Zmiany terytorialne na granicy wschodniej 992-1138  /35

6. Zabezpieczenia ziem i granicy wschodniej w okresie wczesnopiastowskim  /39

Rozdział III. Granica i Kresy Wschodnie w okresie rozpadu państwa (1138-1320)  /43

1. Testament Bolesława Krzywoustego i jego następstwa  /43

2. Sąsiedzi wschodni Polski w okresie rozbicia dzielnicowego  /45

a) Sąsiedztwo ruskie  /45

b) Plemiona pruskie i Jadźwingowie na północnym wschodzie  /47

c) Litwa jako państwo w najwcześniejszym okresie  /48

d) Węgry jako sąsiad południowo-wschodni  /50

3. Stosunki polityczne Polski z sąsiadami ściany wschodniej 1138-1320  /50

4. Stosunki polityczne z Litwą, przed zawarciem unii  /54

5. Ochrona kresów i granicy wschodniej w dobie rozdrobnienia państwa  /55

Rozdział IV. Odbudowa i umocnienie państwowości polskiej 1300-1384, powrót do pierwocin granic i ziem wschodnich  /

CZĘŚĆ DRUGA. CZASY JAGIELLONÓW W POLSCE

Rozdział V. Dalsze poszerzenie ziem wschodnich państwa w wyniku unii polsko-litewskiej, zasięg nowej granicy na wschodzie  /

1. Uwarunkowania polityczne i wojskowe unii polsko-litewskiej  /

a) Zagadnienia ogólne  /

b) Sytuacja polityczno-wojskowa Litwy przed zawarciem unii z Polską  /

c) Sytuacja polityczno-wojskowa Polski przed zawarciem unii z Litwą  /

2. Połączenie Polski i Litwy, zasięg nowych granic państwa na wschodzie  /

a) Unia krewska  i pierwsze trudności połączeniowe  /

b) Unia horodelska i dalsze polsko-litewskie akty prawne  /

c) Unia lubelska 1569 r. jako akt zakończenia jednoczenia Polski z Litwą  /

3. Przebieg, zasię i charakterystyka granicy wschodniej po zawarciu unii lubelskiej  /

4. Problem przebiegu granicy rozdzielającej Polskę i Litwę  /

a) Granica polsko-litewska w okresie od unii krewskiej do unii lubelskiej  (1386-1569)  /

5. Ziemie Korony i Litwy po unii lubelskiej  /

6. Ziemie i granica polsko-litewska po zawarciu unii lubelskiej  /

7. Narodowościowe i wyznaniowe uwarunkowania przyłączonych do Korony obszarów wschodnich po zawarciu unii (do roku 1569)  /

8. Sąsiedztwo wschodnio-południowe z Tatarami /

 

Rozdział VI. Problem bezpieczeństwa Kresów Wschodnich i ich ochrona do czasów unii lubelskiej  /118

1. Litewski system obrony kresów wschodnich  /118

2. Polski system obrony kresów południowo-wschodnich  /122

3. Polskie Wojska Obrony Potocznej na pograniczu południowo-wschodnim  /124

4. Polskie Wojsko Kwarciane chroniące pogranicze południowo-wschodnie  /126

5. Cofnięcie granicy wschodniej Litwy ku zachodowi w latach 1449-1569  /128

Rozdział VII. Następstwa polityczne po unii lubelskiej, zwycięstwa nad Moskwą  /1333

1. Zmiany geograficzne  /133

2. Sytuacja społeczno-gospodarcza na ziemiach południowo-wschodnich wcielonych do Korony  /135

3. Obronność pogranicza przejętych ziem ukrainnych  /139

CZĘŚĆ TRZECIA. OKRES PANOWANIA KRÓLÓW ELEKCYJNYCH

Rozdział VIII. Stosunki polityczne z sąsiadami po unii lubelskiej  /147

1. Stosunki polityczne z Moskwą, zwycięstwa orężne  /147

2. Stosunki polityczne z Tatarami 1572-1648  /151

3. Stosunki polityczne z Turcją  /154

4. Stosunki polityczne ze Szwecją  /157

5. Sytuacja na terenach północno-wschodnich po zwycięstwach nad Moskwą  /159

6. Obronność i zagrożenia kresów południowo-wschodnich przez Tatarów i Turcję  /159

7. Zagospodarowywanie zniszczonych ziem ukrainnych przez Koronę  /167

Rozdział IX. Kwestia kozacka i jej wpływ na bezpieczeństwo Ukrainy i jej granic z sąsiadami  /170

1. Charakterystyka rozwoju kozaczyzny na kresach ukrainnych  /170

2. Pierwsze wystąpienia kozackie przeciwko Rzeczpospolitej  /176

3. Unia brzeska i jej następstwa w zaostrzeniu stosunków z ludnością Ukrainy i Kozakami  /178

4. Zaostrzenie sytuacji na Ukrainie, wzmożone walki z Kozakami  /181

Rozdział X. Wojny ukrainne lat 1648-1670 i ich wpływ na osłabienie państwa, zmiany granicy wschodniej  /186

1. Podłoże wybuchu powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego  /186

2. Wybuch i przebieg powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego  /188

3. Poddanie Ukrainy Moskwie przez Bohdana Chmielnickiego i dalsze walki  /196

4. Unia hadziacka z Ukrainą i jej założenia  /199

5. Krach unii hadziackiej i dalsze walki z udziałem Rosji  /200

6. Podział Ukrainy między Polską i Rosją  /203

Rozdział XI. Stosunki polityczne z Rosją w latach 1648-1700  /205

1. Spory i walki o Ukrainę  /205

2. Wojny z Rosją o Kresy Wschodnie w drugiej połowie XVII w.  /207

3. Pokój z Moskwą w Andruszowie (30 stycznia 1667 r.)  i jego skutki terytorialne  /209

Rozdział XII. Wpływ stosunków polsko-turecko-tatarskich na bezpieczeństwo Kresów Wschodnich w drugiej połowie XVII w.  /211

Rozdział XIII. Ziemie i zasięg granicy wschodniej Rzeczpospolitej po wojnach 1648-1699  /217

1. Uwarunkowania polityczne i wojskowe, przebieg nowych granic  /217

2. Kwestie ochrony Kresów Wschodnich w okresie wojen 1648-1699  /220

Rozdział XIV. Kwestie ziem i granicy wschodniej w czasach saskich (1696-1763)  /223

1. Sytuacja wojskowo-polityczna, wzrost wpływów Rosji w Polsce  /223

2. Zmiany na kresach północno-wschodnich po wojnach ze Szwecją, ochrona kresów od strony Rosji  /225

3. Sytuacja polityczno-etniczna na Kresach Wschodnich po zmianie granic  /227

Rozdział XV. Ostatnie lata I Rzeczypospolitej i jej kolejne rozbiory 1764-1795  /230

1. Sytuacja międzynarodowa i jej wpływ na zagrożenie granic państwa polsko-litewskiego  /230

2. Próby reform ustrojowych i rozgrywki sąsiadów w sprawach Rzeczpospolitej 1762-1771  /231

3. Kwestia narodowościowa i dysydencka jako pretekst dla Rosji do mieszania się w sprawy Polski  /233

4. Nowe ruchy kozacko-hajdamackie na Ukrainie  /234

5. Konfederacja barska pretekstem do rozbiorów Rzeczpospolitej  /237

6. Pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej  /238

7. Zmiany w przebiegu granicy wschodniej po I rozbiorze w 1772 r.  /239

8. Kraj po I rozbiorze, próby reform, uwarunkowania na Kresach Wschodnich   /241

9. Konfederacja targowicka i II rozbiór Rzeczpospolitej  /244

10. Przebieg i charakter granicy wschodniej po II rozbiorze  /245

11. Insurekcja kościuszkowska i III rozbiór Rzeczpospolitej  /246

a) Insurekcja kościuszkowska  /246

b) III rozbiór Polski  /248

CZĘŚĆ CZWARTA. RZECZPOSPOLITA W OKRESIE ROZBIORÓW

Rozdział XVI. Dążenia Polaków do odbudowy Rzeczpospolitej w granicach sprzed I rozbioru  /253

1. Sprawa polska jako karta przetargowa pomiędzy Francją i Rosją  /253

2. Powstanie Księstwa Warszawskiego i jego granice  /255

3. Udział Polaków w kampanii rosyjskiej Napoleona, nadzieje na odbudowę I Rzeczpospolitej  /264

4. Księstwo Warszawskie pod okupacją Rosjan  /265

Rozdział XVII. Królestwo Polskie  /267

1. Powstanie Królestwa Polskiego na Kongresie Wiedeńskim  /267

2. Urządzenie wewnętrzne Królestwa Polskiego  /268

3. Terytorium i granice Królestwa Polskiego  /269

4. Ochrona granic i pogranicza  /269

5. Narastanie opozycji w Królestwie, wybuch powstania listopadowego i styczniowego  /270

Rozdział XVIII. Popowstaniowa myśl polityczna Polaków w sprawie restytucji państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych (1864-1892)  /274

1. Skutki psychologiczne upadku powstań w Polsce  /274

2. Pierwsze ruchy społeczno-polityczne i ich programy w sprawie odbudowy państwa polskiego  /275

3. Programy polityczne odrodzenia Rzeczpospolitej w latach 1892-1914  /276

4 Drogi, które prowadzić miały ku niepodległości Polski w granicach historycznych  /280

Rozdział XIX. Pierwsza wojna światowa i jej wpływ na polskie programy niepodległościowe  /283

1. Państwa walczące wobec spraw odbudowy Rzeczpospolitej  /283

2. Programy zasięgu terytorialnego Polski wysuwane przez Polaków w latach 1914-1918  /287

a) Projekty polskich ugrupowań politycznych  /287

b) Poglądy państw wojujących na sprawy utworzenia państwa polskiego  /291

CZĘŚĆ PIĄTA. ODBUDOWA RZECZPOSPOLITEJ W NOWYCH GRANICACH

Rozdział XX. Walka polityczna i zbrojna o granice i miejsce Polski w Europie 1919-1923  /297

1. Państwo polskie bez granic (listopad 1918-czerwiec 1919)  /297

2. Konferencja wersalska i sprawa granic wschodnich Polski  /299

3. Walki wojsk polskich z bolszewikami i Ukraińcami o granice i ziemie wschodnie  /311

4. Walki z Ukraińcami o granice południowo-wschodnie  /313

5. Konflikt graniczny i terytorialny z bolszewicką Rosją i Litwą  /318

6. Wojna polsko-bolszewicka 1920 r., pokój w Rydze dotyczący granicy wschodniej Polski  /329

a) Wybuch wojny polsko-bolszewickiej i jej przebieg  /329

b) Pokój ryski w 1921 r. i ustalenie granicy polsko-rosyjskiej  /339

c) Przebieg granicy wschodniej Polski po zawarciu pokoju w Rydze  /343

d) Nowe granice, obszar kresów i problemy etniczne oraz wyznaniowe  /346

Rozdział XXI. Stosunki polsko-radziecko-litewskie i bezpieczeństwo kresów w latach 1921-1939  /352

1. Kształtowanie stosunków polsko-radzieckich  /352

2. Stosunki polsko-litewskie  /354

3. Stosunki polityczne z ZSRR  /356

4. Ważniejsze układy w sprawie ruchu granicznego i bezpieczeństwa na pograniczu polsko-radzieckim  /360

Rozdział XXII. Ochrona kresów i granicy wschodnie (1921-1939)  /364

1. Początki organizacji ochrony granicy  /364

2. Kordon graniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych  /365

3. Kordon graniczny Naczelnego Dowództwa WP  /365

4. Bataliony Celne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych  /366

5. Straż Graniczna  /367

6. Policja Państwowa w służbie ochrony granic  /367

7. Powstanie trwałego systemu ochrony granicy wschodnie (1924-1939)  /368

8. Ochrona operacyjna granicy wschodniej  /371

CZĘŚĆ SZÓSTA. CZWARTY ROZBIÓR KRAJU. WALKI O POLSKĘ I NOWE GRANICE

Rozdział XXIII. Wojna obronna i nowy rozbiór Polski, anektowanie ziem wschodnich przez ZSRR i walka z polskością  /377

1. Geneza sojuszu dwóch wrogów celem rozbioru i zniszczenia Polski  /377

2. Udział KOP w obronie Rzeczpospolitej na granicy wschodniej  /382

a) Regionalizacja korpusu  /382

b) Walki w obronie granicy wschodniej  /383

3. Zachowanie sowieckich agresorów  /391

4. Czwarty rozbiór, wcielenie ziem wschodnich Polski do ZSRR  /392

5. Nowe sowieckie porządki na zagarniętych ziemiach polskich  /394

Rozdział XXIV. Nacjonalizm ukraiński i zbrodnie jego bojówek UPA na ludności polskiej Małopolski wschodniej  /399

1. Nacjonaliści ukraińscy wobec Polski i Polaków do czasu wybuchu wojny w 1939 r.  /399

2. Wybuch wojny polsko-niemieckiej w 1939 r. , współpraca nacjonalistów ukraińskim z okupantem hitlerowskim  /402

3. Wybuch wojny niemiecko-rosyjskiej, nowa granica na wschodzie, zmiany w stosunkach  niemiecko-ukraińskich  /403

4. Eksterminacja Polaków na Wołyniu i Galicji Wschodniej przez UPA w latach 1943-1944  /406

Rozdział XXV. Walka polityczna i zbrojna Polaków o Polskę i jej nowe granice w latach 1939-1945  /412

1. Rząd polski na emigracji i jego działalność  /412

2. Układ polsko-radziecki z 31 lipca 1941 r.  /414

3 Wizyta Sikorskiego w Moskwie w grudniu 1941 r., sprawa granic i ziem wschodnich  /417

4. Sprawy ziem i granicy wschodniej Polski na konferencji w Teheranie  /424

5. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i jego układy graniczne z ZSRR  /427

6. Konferencja poczdamska i ostateczne ustalenie granic państwa polskiego na wschodzie i zachodzie kraju  /432

Rozdział XXVI. Powrót do korzeni, Polska w granicach piastowskich  /436

1. Charakterystyka nowych granic i obszaru nowej Polski  /436

2. Ostatnie w historii walki polsko-ukraińskich (1944-1947)  /439

3. Działalność bojowo-terrorystyczna oddziałów UPA na kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1944-1948  /442

4. Wojsko i organy bezpieczeństwa  w walce z OUN-UPA  /446

5. Akcja wojskowa "Wisła" i rozprawa z bojówkami UPA  /449

6. Bilans ostatnich walk polsko-ukraińskich  /454

Bibliografia  /457