Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772 - 1815

Autorzy: Tomasz Kargol, Łukasz Jewuła, Krzysztof Ślusarek

Rok wydania: 2015

Liczba stron: 471

Okładka: twarda

Format: 16,5 cm x 24,0 cm

Celem pracy Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772-1815 jest zbadanie wpływu przemian społecznych, gospodarczych i politycznych, dokonujących się w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w., na funkcjonowanie środowiska wiejskiego zachodniej Małopolski1. W szczególności chodzi tu o ukazanie: funkcjonowania dworu, plebanii i wsi w przed- i porozbiorowych warunkach prawno-politycznych; wpływu zmienności epoki na przestrzeń społeczną (m.in. wpływ zmiany granic państwowych na położenie prawno-polityczne i aktywność poszczególnych grup społecznych i jednostek, tworzenie się elity wiejskiej i kształtowanie świadomości społecznej); oddziaływania reform społecznych i gospodarczych z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w. na wzajemne relacje pomiędzy szlachtą, chłopami i duchowieństwem. Praca składa się z ośmiu rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter wstępny. Omawiamy w nich prawno-polityczne uwarunkowania przemian społecznych zachodzących na ziemiach polskich w latach 1772‒1815 oraz charakteryzujemy główne elementy składowe przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski. Ta ostatnia kwestia wydaje się być szczególnie ważna, gdyż dzięki sięgnięciu po nieznane i mało dotąd wykorzystywane źródła, w tym także statystyczne, udało się przeprowadzić porównawczą charakterystykę północnej i południowej części zachodniej Małopolski, przedzielonej w 1772 r. kordonem granicznym, biegnącym wzdłuż Wisły. Kolejne rozdziały poświęcone zostały analizie wielowątkowych i czasami bardzo skomplikowanych relacji między dworem, wsią i plebanią. W rozdziale trzecim jest zatem mowa o konfliktach między właścicielami i dzierżawcami dóbr ziemskich, w rozdziale czwartym – o sporach między dworem a wsią o posiadanie ziemi i szkody wyrządzone w uprawach, w rozdziale piątym – o konfliktach dotyczących zakresu świadczeń na rzecz dworu, kościoła i państwa. Szósty rozdział zawiera omówienie stosunkowo mało znanej kwestii ‒ roli wojska w życiu społeczności wiejskiej. W rozdziale siódmym jest natomiast mowa o innych sprawach społecznych dostrzegalnych w źródłach, jak np. pijaństwo i zadłużenie chłopów, ich ruchliwość przestrzenna oraz zbiegostwo. Zamykający rozprawę rozdział ósmy poświęcono analizie sposobów rozwiązywania konfliktów społecznych.

Spis treści:

Wykaz skrótów  /5

Wstęp  /9

Rozdział I. Przestrzeń społeczna zachodniej Małopolski  /19

1. Terytorium  /21

2. Ludność i sieć osadnicza  /26

3. Dwór, wieś i plebania - główne elementy przestrzeni społecznej  /40

3.1. Dwór - liczebność i rozmieszczenie szlachty oraz struktura własności ziemskiej  /40

3.2. Wieś - struktura i położenie społeczne ludności chłopskiej  /66

3.3. Plebania - struktura i rozmieszczenie duchowieństwa  /81

4. Pozostałe komponenty przestrzeni społecznej  /95

4.1. Miasta  /96

4.2. Żydzi  /99

4.3. Administracja państwowa i prywatna  /104

4.4. Wojsko  /106

Rozdział II. Uwarunkowania społeczno-prawne  /117

1. Ograniczenie szlacheckich przywilejów  /117

2. Próby polepszenia bytu ludności chłopskiej  /131

3. Ograniczenie roli duchowieństwa  /147

4. Państwowa kontrola ludności żydowskiej i ludzi luźnych  /157

Rozdział III. Spory między właścicielami i dzierżawcami majątków ziemskich  /161

1. Spory między właścicielami majątków  /162

1.1. Spory sąsiedzkie  /162

1.2. Rodzinne spory majątkowe  /167

2. Spory właścicieli z posesorami arendownymi  /171

3. Spory właścicieli z posesorami tradytoryjnymi i zastawnymi  /180

4. Spory między dzierżawcami majątków  /189

4.1. Spory między posesorami uprzywilejowanymi a poddzierżawcami   /189

4.2. Spory między dzierżawcami (w tym spory sąsiedzkie)  /191

Rozdział IV. Spory o posiadanie ziemi i szkody wyrządzane w uprawach lub gospodarstwach  /197

1. Zajęcie chłopskiej ziemi przez miejscowy dwór  /198

2. Zajęcie gruntów chłopskich przez właścicieli sąsiednich majątków  /208

3. Zajęcie gruntów plebańskich  /212

4. Spory o wyrządzenie szkód na polach  /215

5. Konflikty o lasy  /223

Rozdział V. Spory o wysokość i zakres danin na rzecz dworu, plebanii i państwa  /233

1. Co pańskie - panu, czyli spory wsi z dworem o zawyżanie powinności  /233

2. Co chłopskie - chłopu, czyli spory wsi z dworem o serwituty  /246

3. Co boskie - Bogu, czyli spory o dziesięciny i inne daniny kościelne  /249

4. Co cesarskie - cesarzowi. czyli spory o podatki  /265

Rozdział VI. Wojsko jako czynnik destabilizacji wsi  /271

1. Uciążliwość wojska koronnego  /271

2. Szkody wyrządzane przez wojsko rosyjskie i pruskie  /281

3. Straty wojenne  /283

4. Różne aspekty poboru do wojska  /286

5. Problem dezercji  /293

Rozdział VII. Inne problemy społeczne  /301

1. Skutki klęsk żywiołowych  /301

2. Pijaństwo chłopów i jego następstwa  /306

3. Zadłużenie chłopów  /308

4. Ruchliwość przestrzenna  /314

5. Zbiegostwo chłopów  /320

6. Sprzedaż, zamiana i uprowadzenie poddanych  /328

Rozdział VIII. Sposoby rozwiązywania konfliktów społecznych  /331

1. Poszukiwanie kompromisu  /332

1.1. Supliki chłopskie  /332

1.2. Szlacheckie odwołania i pozwy /339

2. Opór i nieposłuszeństwo  /341

3. Przestępczość  /344

3.1. Bezprawne uwięzienie  /345

3.2. Bunty i wichrzycielstwo  /346

3.3. Fałszywe oskarżenia  /348

3.4. Groźby karalne  /349

3.5. Kradzieże  /349

3.6. Lżenie i poniżanie  /352

3.7. Oszustwa  /353

3.8. Pobicia  /354

3.9. Podpalenia  /357

3.10. Zabójstwa  /358

3.11. Zajazdy  /359

3.12. Zbójnictwo  /361

Zakończenie  /365

Abschluss  /377

Conclusion  /391

Bibliografia  /401

Wykaz tabel, wykresów i map  /401

Indeks nazwisk  /439

Indeks miejscowości  /453