Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585 - 1640). Mechanizmy patronatu

Autorka: Urszula Augustyniak

Rok wydania: 2001

Liczba stron: 386 + fotografie

Okładka: twarda

Format: 16,00 cm x 24,00 cm

Uwaga! - nieznaczne zarysowania na okładce

Krzysztof Radziwiłł (1585 - 1640), hetman polny litewski od 1615 r., hetman wielki od 1635 r. i wojewoda wileński od 1633 r., to w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów postać znacząca nie tylko dzięki sprawowanym funkcjom wojskowym i publicznym. Na wdzięczną pamięć zasłużył także ze względu na swój wkład w źródłotwórstwo przez stworzenie kancelarii zawierającej dokumentację życia publicznego w państwie polsko-litewskim 1. poł. XVII w. Rola kancelarii Krzysztofa Radziwiłła jest zdecydowanie niedoceniana, przesłonięta spuścizną archiwalną po jego bratanku Bogusławie i córce tegoż, Ludwice Karolinie, księżnej neuburskiej. Tymczasem efekty działalności kancelaryjnej z okresu "panowania" księcia Krzysztofa stanowią znaczną część zasobów archiwalnych, które po wygaśnięciu birżańskiej linii Radziwiłłów trafiły do Nieświeża wraz z dobrami neuburskimi, a następnie do warszawskiego Archiwum Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Zwłaszcza w zakresie korespondencji odnotowano przewagę listów pisanych do przedstawicieli linii birżańskiej Radziwiłłów nad och katolickimi krewnymi. Wynika to zapewne w pewnej mierze ze stanu zachowania źródeł, ale także z faktu, że poza Mikołajem Krzysztofem Radziwiłłem "Sierotką", a później Albrychtem Stanisławem Radziwiłłem nieświeska linia rodu nie wydała w 1. poł. XVII w. osobistości szczególnie zaangażowanych w działalność publiczną.

(fragment Wstępu)

Spis treści:

Wstęp  /7

Część I. Ramy patronatu  /13

Rozdział I. Patron  /14

Młodość /14  Małżeństwo i rodzina /15 Rokosz sandomierski /16  Flirt z dworem królewskim /17  Obowiązki patronackie /18  Działalność wojskowa /19  W niełasce u dworu /20  Pojednanie z królem /21  Walka o równouprawnienie wyznań /22  Wojna z Moskwą  /22  Stosunki z Władysławem IV /23  Znowu w opozycji  /23  Ostatnie lata  /24  Finał  /25

Rozdział II. Specyfika patronatu Krzysztofa Radziwiłła  /27

Dwór i kraj od końca XVI do połowy XVII w.  /28

Rozwarstwienie stanu szlacheckiego /30  Specyfika Wielkiego Księstwa Litewskiego /33  Patronat na rozdrożu /38

Rozdział III. Materialne podstawy patronatu /39

Zarząd dóbr /39  Urzędnicy /44  Organizacja zborowa /46  Organizacja poddanych i ziemian /47 Sprawy prawne /50  Kancelaria i archiwum  /51  Administracja centralna i terenowa  /53  Stosunek do poddanych  /53  Wynagrodzenie urzędników /54  Główne działy gospodarki /56 Osadnictwo i lokacje /59 Osadnictwo ewangelickie /61  Finanse /62  Dochody /62  Brak gotówki /65  Zastawy mobiliów /67  Arendy i dzierżawy /68  Rozchody /70  Utrzymanie dworu /71

Część II. Ludzie Radziwiłła  /75

Rozdział IV. Rekrutacja  /76

Klientela dziedziczna /76  Kategorie sług /77  Organizacja zaciągu /83  Ocena kandydatów /84 Kooptacja /86  Efektywność układu klientalnego /87 Słudzy dwóch panów /89 Wolność zaciągu /90 Zaciąg fachowców /91 Układy zbiorowe /93  Słudzy zaciągowi /95  Zaciągi sejmowe /96 Zaciąg indywidualny /97  Werbownicy /99  Granice wolności zaciąganych /100 Zaciąg praktyków /101

Rozdział V. Członkowie fakcji  /104

Status społeczny /104  Słudzy czy klienci? /109  Terminologia /110  Stratyfikacja grupy /113  Słudzy - "przyjaciele" /116  Słudzy dworni /118 Słudzy dziedziczni /119  Słudzy wojskowi /121  Pokrewieństwa i koligacje /121  Zobowiązania rodzinne /124  Integracja fakcji przez małżeństwa /125  Pokrewieństwa a strategia polityczna /126  Wykształcenie /129  Aneks  /130

Rozdział VI. Słudzy dworni  /135

Liczebność dworu /135  Dwory dziecięce /138 Dwory podróżne /138 Dwory starych magnatów /139 Dwory kobiece /140  Ustrój dworu /141 Urzędnicy dworni /141  Hierarchia /143  Słudzy starsi /144  Kryteria doboru /146  Kwalifikacje /148  Preferencje wyznaniowe /159  Aneks  /152

Rozdział VII. Mentalność i etyka zawodowa /166

Związki emocjonalne z patronem /166 Solidarność /167  Szlacheckie wolności w etosie sług /168  Identyfikacja z patronem /169  Lojalność /170  Wizerunek cnotliwego sługi /171  Stosunki wewnętrzne /173  Solidarność przeciw panu / 175 Hierarchia /177 Dewiacje administracyjne /177 Mentalność Jurgieltnicza /180

Rozdział VIII. Obowiązki patrona - oczekiwania i rzeczywistość  /181

Zakresy patronatu /181 Zobowiązania osobiste /182  Obowiązki towarzyskie /183  Opieka w chorobie i starości /185  Opieka nad rodziną /186 Funkcje mediacjne /190 Społeczny zasięg patronatu /192  Osłona przed wymiarem sprawiedliwości /193  Starcia fakcji magnackich /196 Osłona przed wojskiem /198 Patronat wyznaniowy /200 Obowiązki protekcyjne /207  Protekcja międzyklientalna /213 Warunki rozwiązania kontraktu klientalnego /213 Aneks /218

Część III. Dwór - środowisko i styl życia  /219

Rozdział IX. Rezydencje i siedziby  /220

Społeczne znaczenie rezydencji /220  Dwory warszawskie /223  Rezydencje podlaskie /226  Rezydencje w Wilnie /231  Pałac w Birżach /238  Rezydencje w Kiejdanach i Słucku /242  Siedziby wiejskie /244 Model rezydencji wiejskiej /2/46 Organizacja prac budowlanych /249 Dwory Radziwiłłów /251  Program funkcjonalny rezydencji /253 Wnętrza /253 Standard budowania /258 Aneks /260

Rozdział X. Dwór - szkoła życia  /265

Społeczne funkcje dworu /265  Dwór Krzysztofa "Pioruna" /268 Dwór i szkoła /269  Wychowanie dzieci /270  Organizacja dworów dziecięcych /272  Regulaminy dworskie /273  Model edukacji /275  Studia zagraniczne /277  Trasy podróży /278  Edukacja Janusza starszego i Krzysztofa Radziwiłłów /280  Koszty podróży  /278 Wrażenia podróży /284  Francuskie preferencje kulturowe /286  Kult uczonych /289  Poglądy dydaktyczne Krzysztofa Radziwiłła /290 Edukacja Janusza młodszego i Bogusława Radziwiłłów /291  Edukacja zagraniczna klientów /293  Organizacja dworu za granicą /294  Koszty utrzymania dworu za granicą /295  Życie towarzyskie w podróży /296 Efekty edukacji /299 Inne drogi kształcenia młodzieży /302  Aneks 304

Rozdział XI. Codzienność  /305

Specyfikacja dworu wędrownego /305  Liczebność dworu w podróży /305 Środki transportu /306  Organizacja wędrówek dworu /307 Żywność /308 Sprzęty /309  Mobilność przedmiotów /310 Standard życia /313  Separacja od świata /314  Styl życia /315  Separacja mężczyzn i kobiet /317  Praktyki nabożne /317  Rygory obyczajowe /318  Prace i rozrywki /318  Życie rodzinne /322  Męskie zabawy /326  Aneks  /332

Rozdział XII. Splendory  /337

Mecenat /337  Snobizm intelektualny /338  Zainteresowania księcia Krzysztofa /340 Biblioteki /340  Gusta literackie /343  Numizmatyka /344  Fascynacja wynalazkami /345  Splendory stołu /355 Orszaki /356  Radziwiłłowska pompa funebris /359 Pośmiertny wizerunek Krzysztofa Radziwiłła /361  Aneks  /363

Wykaz źródeł archiwalnych wykorzystanych w książce  /364

Uwagi techniczne  /365

Wykaz skrótów  /366

Spis ilustracji  /368

Indeks nazwisk /370