Ciało i społeczeństwo. Mężczyźni, kobiety i abstynencja seksualna we wczesnym chrześcijaństwie

Autor: Peter Brown

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 518

Okładka: miękka

Format: 16,0 cm x 23,5 cm

Uwaga! Delikatne zagięcia okładki

W książce niniejszej badam praktykę trwałego wyrzeczenia się seksu (wstrzemięźliwość, celibat, dożywotnie dziewictwo – w przeciwstawieniu do praktyki okresowej wstrzemięźliwości płciowej), jaka rozwinęła się w kręgach chrześcijańskich w okresie od nieco przed misjonarskimi podróżami św. Pawła w latach 40-50 n.e. do nieco po śmierci św. Augustyna w roku 430. Chodziło mi głównie o uwyraźnienie pojęć dotyczących osoby ludzkiej i społeczeństwa, implikowanych przez wymienione wyżej formy wyrzeczenia, i o szczegółowe prześledzenie refleksji oraz kontrowersji, które pod wpływem owych pojęć rodziły się wśród autorów chrześcijańskich wokół kwestii takich jak natura płciowości, stosunki między mężczyznami i kobietami czy struktura i znaczenie społeczeństwa.

Moja relacja zaczyna się w II w. naszej ery w świecie pogańskim, w którym chrześcijaństwo zdołało już do pewnego stopnia zaistnieć w publicznej świadomości. Rozdział drugi nawraca do Palestyny czasów Jezusa, do św. Pawła i do roli wstrzemięźliwości w niejasnym i burzliwym pierwszym wieku ruchu chrześcijańskiego. Około roku 150 wyrzeczenie seksualne grało już poważną rolę w życiu wielu grup chrześcijan, toteż rozdziały od III do VI będą się rozgrywać w strefie Śródziemnomorza i Bliskiego Wschodu, od Lyonu i Kartaginy do Edessy. Myślę, że w ten sposób uda mi się uwzględnić szeroki wachlarz możliwości, jakie zarysowały się przed chrześcijanami w owym tak istotnym półwieczu, sięgającym od pokolenia Marcjona, Walentyna i Tacjana do pokolenia Tertuliana i Klemensa z Aleksandrii.

Nad wszystkimi opisami dalszej ewolucji pojęć dotyczących seksualności i osoby ludzkiej w świecie greckim unosi się potężny geniusz Orygenesa. Trudno jednak zrozumieć fascynację, jaką wzbudzał Orygenesowy, osobliwie majestatyczny ideał dziewictwa, jeśli nie odważymy się wyrobić sobie opinii o roli wstrzemięźliwości w relacjach między mężczyznami i kobietami w ramach zmieniających się struktur kościelnych jego epoki. Poświęcony temu zagadnieniu rozdział VII poprzedza nasz zarys myśli Orygenesa. Rozdział IX ukazuje rozejście się pogańskich koncepcji wstrzemięźliwości i chrześcijańskiego ideału dziewictwa pod koniec III wieku. Pierwszą część książki zamyka – w rozdziale X – pobieżna prezentacja rozmaitych sensów, jakie w różnych rejonach świata chrześcijańskiego przybierała praktyka seksualnego wyrzeczenia; następnie rozważamy w nim stosunki, które ustaliły się między praktykującymi wstrzemięźliwość i żyjącymi w małżeństwie członkami kościołów za czasów św. Antoniego i Konstantyna.

Drugą część książki otwiera przegląd tradycji przewodnictwa duchowego kojarzonych z Ojcami Pustyni, którzy od panowania Konstantyna aż po kres rzymskiego cesarstwa na Wschodzie sąsiadowali z kościołami na terenach zasiedlonych w Egipcie i gdzie indziej. Rozdziały następne analizują szczegółowo – podług zagadnień i regionów – wpływ ideałów ascetycznych na myśl i praktykę kościołów wschodniego cesarstwa w wieku IV i na początku V.

Część trzecia omawia świat łaciński, pod wieloma względami bliższy tradycjom, z którymi wielu współczesnych zachodnich czytelników może się utożsamiać. Postawy trzech wybitnych autorów – Ambrożego, Hieronima i Augustyna – zarysowuję na tle dylematów swoistych dla miejsc i czasów, w których żyli, i oceniam wielkość różnic między tradycją katolicką, którą w sposób tak istotny rozwinęli, a tradycjami, jakie napotkaliśmy w świecie wschodniego chrześcijaństwa. Epilog jest repliką pierwszego rozdziału: podsumowuje on przemiany, jakie w okresie od Antoninów do początku średniowiecza zaszły w pojmowaniu osoby ludzkiej i społeczeństwa.

- Peter Brown

Spis treści:

Przedmowa  /13

CZĘŚĆ I. Od Pawła do Antoniego  /21

1. Ciało i polis  /23

"Wał obronny dla miasta"  /23

"Szkoła przyzwoitego zachowania"  /35

"Glina przemyślnie uformowana"  /44

2. Od apostoła do apologety. Ład seksualny i seksualne wyrzeczenie we wczesnym kościele /51

"Chodzić w prostocie serca"  /51

"Nowe stworzenie"  /62

"Prawo przeciwko Prawu"  /75

3. Męczeństwo, proroctwo i wstrzemięźliwość. Od Hermaa do Tertuliana  /83

4. "Położyć kres dziełom kobiety". Marcjon, Tacjan i enkratyci  /101

5. "Jeśli macie zwyczaj czynić dwa jednością". Walentyn i gnostyccy przewodnicy duchowi  /121

6. "Nieudolne odbicie prawdziwej Opatrzności". Klemens Aleksandryjski  /139

7. "Nazywają się bez różnicy braćmi i siostrami". Mężczyzn i kobiety we wczesnych kościołach  /157

8. "Gorąco was błagam: przemieńcie się!". Orygenes  /177

9. "Sięga głową do nieba powały, choć przy tym stąpa po ziemi". Porfiriusz i Metody  /195

10. Kościół a ciało. Cyprian, Mani i Euzebiusz  /207

CZĘŚĆ II. Ascetyzm a społeczeństwo w cesarstwie wschodnim  /227

1. Ojcowie Pustyni. Od Antoniego do Jana Klimaka  /229

"Na podobieństwo Chwały Adama" /229

"Albowiem zawładnąłeś moimi wnętrznościami"  /240

"Oczyszczony i wysubtelniony przez glinę"  /251

2. "Uczyńcie dla siebie osobne szałasy". Mnisi, kobiety i małżeństwo w Egipcie /257

3. "Córki jerozolimskie". Kobieca asceza w IV wieku  /275

4. Małżeństwo a śmiertelność. Grzegorz z Nyssy  /301

5. Seksualność i miasto. Jan Chryzostom  /321

6. "To są nasi aniołowie". Syria  /339

CZĘŚĆ III. Od Ambrożego do Augustyna. Kształtowanie się tradycji łacińskiej  /355

1. Aula Pudoris. Ambroży  /357

2. "Ucz się świętej wyniosłości". Hieronim  /383

3. Augustyn. Seksualność a społeczeństwo  /405

Serenitas dilectionis  /405

Discordiosum malum  /414

Poena reciproca /426

Pax plena  /441

Zakończenie. Ciało i społeczeństwo. Wczesne średniowiecze  /447

Bibliografia  /467

Indeks  /510