Chrześcijaństwo antyczne

Autor: Tadeusz Zieliński

rok wydania: 2019

Liczba stron: 589

Okładka: miękka

Format: 15,5 cm x 22 cm

Chrześcijaństwo antyczne to drugie obok Religii Cesarstwa Rzymskiego z dzieł napisanych przez Tadeusza Zielińskiego u schyłku życia w Bawarii, podczas drugiej wojny światowej. To ostatnie dzieło długiego i pracowitego żywota, nosi wszelkie cechy z nim się żegnania. Bardzo osobiste wprowadzenie Tadeusza Zielińskiego do tej książki, zatytułowane „Tęsknota” daje wyraz tym nastrojom, pogłębionym z pewnością śmiercią ukochanej córki Weroniki, z którą przybył do Bawarii z Warszawy, a która zmarła podczas powstawania „chrześcijaństwa antycznego”. Czytając końcowy rozdział książki, nie sposób oprzeć się refleksji, że jest to więcej, niż żegnanie się z czytelnikami, z odbiorcami jego bogatej twórczości.

Spis treści:

Religie świata antycznego. Układ całości dzieła  /5

Pewniki /6

Przedmowa inicjatora pierwszego wydania „Chrześcijaństwa antycznego”  /7

Tęsknota. Przedmowa autora  /11

Wstęp /21

§ 1. Psychostazja Jowisza i Chrystusa. Chrześcijaństwo na tle rozwoju religii świata antycznego. Dygresja autobiograficzna autora. Przegląd treści tego tomu w podziale na rozdziały /21

§ 2. Dygresja maryjna w nawiązaniu do rozdziału przedostatniego M aria. Katolickie a protestanckie spojrzenie na Fausta, Tannhausera i Parsifala. Goethe i Wagner jako „natury katolickie”  /27

§ 3. Zarys geograficzny wczesnego chrześcijaństwa w łacińskiej części imperium rzymskiego. Hiszpania, Galia, Germania, Recja, Brytania, Italia z Rzymem /33

§ 4. Zarys geograficzny wczesnego chrześcijaństwa w helleńskiej części imperium rzymskiego. Macedonia, Tracja, Achaja, Bitynia, Galacja, Kappadocja, Cylicja, Cypr, Syria, Fenicja, Palestyna  /43

§ 5. Zarys geograficzny wczesnego chrześcijaństwa w afrykańskich pro­wincjach imperium rzymskiego. Egipt, Cyrenajka, Kartagina /54

§ 6. Zarys historyczny wczesnego chrześcijaństwa. Jego periodyzacja. Od Augusta do Tyberiusza: okres Chrystusowy. Od Tyberiusza do Ne­rona: okres apostolski. Od Nerona do Hadriana: okres poapostolski. Od Hadriana okres wczesnego katolicyzmu: cz. I do Konstantyna Wiel­kiego; cz. II do papieża Grzegorza Wielkiego (koniec VI wieku) /61

II. Tajemnica galilejska /69

§ 7. Odwaga podejmującego taki temat. Stosunek do czterech ewangelii. Nie formalny, ograniczony do krytyki naukowej, lecz „wizyjny”, przyjmujący ich treść z wiarą, nadzieją i miłością. Wpływ ich treści na życie i rozwój chrześcijaństwa /69

§ 8. Zapowiedzi „tajemnicy galilejskiej”. Ewangelista Łukasz: „pokój ludziom dobrej woli”. Eudokia, czy eudokias? Interpretacja Lutra i jej odrzucenie. Proroctwo Izajasza: oto Panna pocznie i porodzi syna. Panna — virgo czy pudla? Spory interpretacyjne /73

§ 9. Niewiasta apokaliptyczna figurą ludzkości, Kościoła czy Najświęt­szej Panny? Zbieżność przekazu Apokalipsy z relacją Hygina o poko­naniu Pytona przez Apollina. Latona a Maria. Hamartigenia. Janowa a helleńska nauka o grzechu. Apollo a Chrystus. Hermes Krioforos a Jezus Dobry Pasterz. Mesjasz August i Mesjasz Chrystus /85

§ 10. Nauka Chrystusa — dla Żydów, czy dla całej ludzkości? Argu­menty za uniwersalizmem tej nauki już w Ewangeliach. Szybka wę­drówka siedziby apostolskiej: Jerozolima - Antiochia - Efez - Rzym. Nauka Chrystusa o powinności wobec władzy cesarskiej. Konty­nuacja tej linii przez apostoła Pawła i papieża Klemensa /106

III. Nauka apostołów NAUKA APOSTOŁÓW  /117

§11. Św. Piotr pierwszym organizatorem Kościoła. Jerozolima pierwszą stolicą apostolską. Prześladowanie „Nazarejczyków” przez Żydów. Mę­czeństwo św. Szczepana za „słowa bluźniercze przeciwko Mojżeszowi i Bogu”. Legenda o pozapalestyńskiej misji apostołów. Jej poświadcze­nie w odniesieniu do św. Piotra  /117

§ 12. Nawrócenie na chrześcijaństwo Szymona Samarytanina. Dzieje Apostolskie o jego skarceniu przez św. Piotra. Rozwój legendy o Szy­monie Magu i Helenie. Clementina „Homiliai” — „pierwszy romans chrześcijaństwa”. Acta Petri w walce św. Piotra z Szymonem Magiem. Domine, quo vadis? Prześladowanie neronowe i śmierć św. Piotra w Rzymie  /12

§ 13. Żyd Szaweł staje się chrześcijaninem Pawłem. Jego działalność w Antiochii — drugiej w kolejności siedzibie apostolskiej. Trzy podró­że misyjne św. Pawła. św. Paweł jako hellenista. Jego wystąpienia w Listrze ikaońskiej, w Efezie i w ateńskim Areopagu. Apostolstwo wśród pogan   /132

§14. Nauka apostolska. Dobra nowina o odpuszczeniu grzechów. Do­gmat o Trójcy Świętej. Droga do zbawienia przez dobre uczynki a nie przez Zakon Mojżeszowy. Miłość większa niż wiara i nadzieja. Odku­pienie ludzkości przez ofiarę Chrystusa. Paulinizm   /140

§15. Magiczne i racjonalne leczenie chorych. Wypędzanie złych du­chów z chorych. Chrześcijaństwo ostoją dla grzeszników. Miłość bliź­niego w praktyce chrześcijańskiej. Duch proroczy w chrześcijaństwie. Prymat woli przed intelektem. Św. Paweł i „mania twórcza”. Paulinizm Chrystusowy a paulinizm histeryczny   /155

IV. Okres heroiczny OKRES HEROICZNY   /175

§16. Okres apostolski od męczeństwa św. Szczepana do prześladowa­nia neronowego. Prześladowanie gminy jerozolimskiej przez Żydów. Neron i pierwsze wielkie prześladowanie chrześcijan. Relacja Tacyta. Uprzedzenia i oskarżenia wobec chrześcijan. Gradacja przeciwników: Żydzi — pospólstwo — władze państwowe. Śmierć św. Piotra i jego grób na wzgórzu watykańskim  /175

§17. Prześladowania chrześcijan za Domicjana. Apokalipsa jako jego echo. Korespondencja między Pliniuszem Młodszym i Trajanem w sprawie chrześcijan. Sporadyczne ofiary męczeństw za Trajana (św. Ignacy) i Hadriana (św. Telesfor, papież)  /186

§18. Wczesny katolicyzm w epoce Antoninów (132-192). Męczeństwo biskupa Polikarpa za Antonina Piusa. Prześladowania chrześcijan za Marka Aureliusza. Męczennicy lugduńscy (177 r.). Literatura anty- chrześcijańska: Fronton i Celsus. Odpowiedź apologetów: Tacjan, Ate- nagoras. Przerwa w prześladowaniach za Kommodusa. Wpływ chrze­ścijański Marcji. Łacina językiem apologetów: Octavias Minucjusza Felixa i Apologeticum Tertuliana   /195

§ 19. Wczesny katolicyzm w epoce Sewerów i Wielkiego zamętu (192- -249). Septymiusz Sewer przeciwko przechodzeniu na judaizm i chrze­ścijaństwo. Prześladowania za Karakalli, spokój za Heliogabala. Alek­sandria terenem walki polemicznej. Klemens aleksandryjski i jego uczeń Orygenes. Filozofia helleńska włączona przez Orygenesa do apologetyki chrześcijańskiej   /210

§ 20. Wczesny katolicyzm od Decjusza do edyktu mediolańskiego (249-313). Tysiąclecie Rzymu. Filip Arab i Decjusz. Kończy obchody wielkie „systematyczne” prześladowanie chrześcijan przez Decjusza. Niszczenie struktury Kościoła i hierarchów. Św. Cyprian. „Chrystiani­zacja” Cycerona. Ostatnie i najrozleglejsze prześladowanie chrześcijan za Dioklecjana. Edykt mediolański równouprawnia chrześcijaństwo. Laktancjusz. Reakcja „pogańska” za Juliana Odstępcy (361-363)   /217

V. Katolicyzm i herezje   /235

§ 21. Herezja a schizma. Teologiczne okrzepnięcie i samookreślenie katolicyzmu w walce z herezjami. Gnoza najwcześniejszą herezją. Szy­mon Mag jako „ojciec gnozy”. Filozoficzne korzenie gnostycyzmu. Elementy zapożyczone od św. Pawła. Doketyzm. Oficy. Gnoza jako „ostra hellenizacja chrześcijaństwa”   /235

§ 22. Marcjonizm. Pokrewieństwo z gnozą i odrębności. Odrzucenie Starego Testamentu. Koncepcje dwuboga: Bóg-Ojciec Chrystusa i Bóg-stworzyciel świata materialnego. Tertulian w polemice z Marcjonem. Marcjon i Apelles jako pauliniści. Przedśmiertne pojednanie Marcjona z kościołem powszechnym  /249

§ 23. Montanizm. Frygia ojczyzną herezji. Założyciel Montanus były archigallus Wielkiej Macierzy. Odrodzenie profetyzmu. Prorokinie Pry­ska i Maksymilla. Montanus jako oczekiwany Paraklet. Oczekiwanie końca świata i Nowej Jerozolimy. Rozprzestrzenienie herezji w impe­rium rzymskim i konflikt z biskupami Rzymu. Afryka w roli głównego ogniska herezji. Tertulian montanistą  /262

§ 24. Arianizm. Prezbiter antiocheński Lucjan nauczycielem Ariusza i właściwym ojcem herezji ariańskiej. Rola Antiochii w sporach teolo­gicznych chrześcijaństwa. Paweł z Samosaty. Spór o wzajemny stosu­nek Boga-Syna i Boga-Ojca: homo-ousios czy homoi-ousios? Paralela an­tyczna: Herakles w stosunku do Zeusa. Od monoteizmu judaizmu do Trójcy Świętej chrześcijaństwa  /280

§ 25. Historia terminu homo-ousios. Jego obecność w Credo nicej­skim (325 r.). Sobór nicejski wyklina Ariusza. Biskup Atanazy głów­nym wrogiem arianizmu. Arianizm a cesarze. Śmierć Ariusza (335 r.). Homo-ousios przyczyną rozłamu chrześcijaństwa na „wschodniowców” (iorientales) i „zachodniowców” (occidentales). Pięć aktów „tragedii atanazjańskiej”. Śmierć Atanazego (373 r.) końcem epoki /292

VI. Dejudaizacja   /307

§ 26. „Czy Pan Jezus był Żydem?”. Nie — dla wierzących w jego poczęcie z Ducha Świętego. Nie — dla odrzucających Jego istnienie historyczne. Jezus był Galilejczykiem. Wielkie zróżnicowanie etniczne i rasowe Galilei na przełomie er. Panujący w Galilei język syryjski (aramejski) a nie hebrajski. Widoczne i powszechne wpływy hellenizmu w Galilei tamtych czasów   /307

§ 27. „Czy chrześcijaństwo powstało w środowisku żydowskim?” Tak, ale w swym rozwoju wyszło spod Zakonu Mojżeszowego. Ewangelie 0 zastrzeżeniach Jezusa w sprawie święcenia szabatu i jadła nieczyste­ go. Jezus jako Mesjasz możliwy do zaakceptowania przez judaizm. Je­zus jako Syn Boży powodem zgorszenia w judaizmie i przyczyną Jego męki i śmierci   /310

§ 28. „Negatywna” dejudaizacja w okresie apostolskim: odrzucenie szabatu, jadła nieczystego i obrzezania. Św. Piotr przeciw „nieczystym” pokarmom. Św. Piotr odrzuca nakaz obrzezywania. Od współpracy do konfliktu miedzy obu apostołami. „Poganochrześcijaństwo” zwolnione od przepisów Zakonu Mojżeszowego. „Judeochrześcijaństwo” szybko traci wpływy po zburzeniu Jerozolimy (70)  /318

§ 29. „Pozytywna” dejudaizacja wczesnego chrześcijaństwa: kult świę­tych, kult obrazów, kult Matki Boskiej. Kult świętych w analogii do an­tycznego kultu herosów. Męczennicy pierwszymi świętymi. Po końcu epoki prześladowań nowi święci wyrastają w walce z pokusami diabła. Negatywne zjawiska towarzyszące kultowi świętych: kult ich relikwii, handel nimi i ich falsyfikaty   /326

§ 30. Kult obrazów. Odrzucenie przykazania Mojżeszowego o zakazie sporządzania „obrazu rytego i wszelkiej podobizny”. Fatalne następ­stwa kulturalne tego zakazu. Apologeci-obrazoburcy: Tertulian, Euze­biusz, Epifaniusz, Odmienne tradycje hellenizmu. Pochwała kościelnej 1 świeckiej sztuki figuratywnej: „trójca kapadocka”, św. Augustyn, pa­pież Grzegorz Wielki. Kościół wschodni a zachodni w akceptacji sztuki kościelnej. Rozkwit rzeźby i malarstwa w chrześcijaństwie zachodnim. Renesans wielkim odrodzeniem sztuki antycznej. Protestantyzm jako rejudaizacja chrześcijaństwa. „Bóg objawia się w pięknie”   /339

VII. Kościół chrześcijański /357

§ 31. „Nazarejczycy” — pierwsza gmina chrześcijańska w Jerozolimie. Losowanie sposobem wyboru dwunastego apostola w miejsce Judasza Iszkarioty. Grecka nazwa tej gminy — ekklesia — trwała odtąd nazwa Kościoła. Brak odpowiednika tej nazwy w hebrajskim i aramejskim. Członkowie tej gminy to hagioi, czyli „święci”. I tu brak hebrajskiego odpowiednika tej greckiej nazwy. Gmina chrześcijańska w Antiochii. Tu po raz pierwszy nazwa jej członków christianoi   /357

§ 32. Drugi krok organizacyjny: instytucja diakonów, pomocników apostołów. Powołanie „siedmiu mężów” do „posługi stołu”. Diakoni wyświęcani przez apostołów „nakładaniem rąk”. Najwcześniejsza hie­rarchia kościelna. Analogie do organizacji rzymskich kolegiów kapłań­skich. „Komunistyczna” forma gminy jerozolimskiej tylko przez krótki okres początkowy   /362

§ 33. Kolejna faza organizacji Kościoła. Kościół prezbiterialny: etap kolegialnego zarządzania gminą chrześcijańską. Trudności praktyczne takiego jej funkcjonowania na przykładzie gminy korynckiej. Nega­tywne doświadczenia św. Pawła podczas trzykrotnych odwiedzin tej gminy. Feba - kobieta diakonem? Pierwsze schizmy następstwem róż­ nic zdań w kolegialnym zarządzaniu gminą. Potrzeba jednoosobowego kierownictwa w strukturze kościelnej   /367

§ 34. Rozbudowa hierarchii kościelnej warunkiem skutecznego zwal­czania herezji. Cztery szczeble hierarchiczne kleru: diakoni - prezbi­terzy (kapłani) — biskupi — metropolici. Rola św. Ignacego w tym procesie. „Pstrokacizna” form sukcesji pomaga herezjarchom. Prze­ łom psychiczny za Trajana i zwłaszcza Hadriana. Koniec „tymczasowo­ści” w życiu chrześcijańskim w oczekiwaniu na rychłe drugie przyjście Zbawiciela i koniec świata   /378

§ 35. Ostatni szczebel organizacji hierarchicznej Kościoła. Głową Kościoła biskup rzymski, a czasem zwany papieżem. Wzrost znaczenia papiestwa w okresie heroicznym. Nowa sytuacja po edykcie mediolańskim. Legenda o „donacji Konstantyna”. Koniec  świeckiej władzy papieży wspomaga odrodzenie duchowe w katolicyzmie. Na wzór antyczny potrzeba współczesnej „amfiktionii” dla obrony stolicy chrześcijaństwa /399

VIII. Święty Augustyn  /401

§ 36. „Tablica wotywna”: Laktancjusz – Horacy, Marek Aureliusz – św. Augustyn. Afrykańskie pochodzenie. Rodzice. Odkładamy chrzest. Grzechy dzieciństwa i młodości. Studia i wpływ Cycerona. Dziesięcioletni okres manichejski. Faustus jego nauczycielem /401

§ 37 Dualizm manicheizmu. Jego perskie korzenie. Kontynuacja manicheizmu w wiekach średnich. Bogomilstwo. Katarzyny. Pod wpływem pism Orygenesa wraca Augustyn do katolicyzmu. August w Italii. Niedoszłe plany małżeńskie i nadzieja na katedrę retoryki w Mediolanie. Przełom duchowy. Chrzest Augustyna z rąk biskupa Ambrożego (386 r.) /406

§ 38. Powrót Augustyna do Afryki. Wybór na prezbitera (391 r.) a następnie biskupa w Hipponie (393 r. – 440 r.). Początek oficjalnej działalności pisarskiej. Stosunek do Cycerona na tle walki biskupa Augustyna ze sceptycyzmem. Dialektyka w zespole discipilines liberales. Brak miejsca dla nauk przyrodniczych w tym zespole. Liberalna i alegoryczna interpretacja Starego Testamentu. Jego „szatańskie wersety” podstawą do dyskryminacji sztuk pięknych i palenia czarownic. Wina Augustyna za późniejsze wieki prześladowania za czary /413

§ 39. Pisma polemiczne biskupa Augustyna przeciw donatystom. Wstrząsające wrażenie w całym imperium po zdobyciu i złupieniu Rzymu przez Alaryka (410 r.). Odpowiedzią Augustyna jego główne dzieło. 15 lat pracy przy De Civitate dei. Przegląd treści jego 22 ksiąg. Przeciwstawienie rzeczypospolitych ziemskiej i Bożej. Czy istnieje takie przeciwieństwo? „Rzeczpospolita szatańska” prawdziwą antytezą wobec Civitas Dei  /428

§ 40. Łaska a zbawienie. Spór w tej sprawie Augustyna z Pelagiuszem a później z Julianem z Eklanu. Dwie linie rozwojowe: od hellenizmu przez cyceronianizm do pelegronizmu i od judaizmu przez paulinizm do augustynizmu. Zwycięstwo augustynizmu. Potępienie nauki Pelagiusza, anatema dla Celsjusza, prześladowanie Juliana z Eklanu. Roma locuta – causa finta. Odrażające konsekwencje nauki o predestynacji. Moralne racje „pospolitego katolicyzmu” /444

IX. Ave Maria /469

§ 41. Jezus i jego Matka w Ewangeliach i Dziejach Apostolskich. Paralela helleńska” Herakles i Alkmena. Niewiasta apokaliptyczna i jej syn mający rządzić narody żelazną ręką figurami Marii i Jezusa /469

§ 42. Legenda maryjna w apokryfach. Protoewangelia Jakuba. Transitus. Chodzenie Bogurodzicy po mękach. Helleńskie odpowiedniki i zapożyczenia. Stella maris. Kontynuacja legendy maryjnej: Boska komedia Dantego i dwie Assunty Tycjana /478

§ 43. Rozwój teologii maryjnej. Maria-Dziewica. Dei mater Alma atque semper virgo. Maria-Matka Zbawiciela. Chrystus-Syn Boży, Chrystus Logos, Chrystus – Bóg,. Maria-Bogarodzica. Niewiasta apokaliptyczna jako Maria-zwyciężczyni szatana. Antyteza Ewa-Maria. Przez Marię droga do zbawienia /498

§ 44. Dogmat o Bogarodzicy. Twórcza rola „nacisku dołów”. Opór teologów Wschodu przeciw dogmatowi. Nestoriusz i jego zwolennicy wyklinają nazywających Marię-Bogurodzicą. Sobór efeski w 431 r. Spory i decyzje. Potępienie nauk Nestoriusza. Maria ogłoszona przez sobór Bogarodzicą. Entuzjazm Efezjan po tej decyzji. Paralela z czasów św. Pawła: Wielka jest Diana efeska! /509

§ 45. Rozwój kultu maryjnego. Kościoły pod wezwaniem N.M.P. Święta maryjne: Zwiastowanie N.M.P., Matki Boskiej Gromnicznej, Wniebowzięcia N.M.P. Modlitwy do Matki Boskiej. Pozdrowienie Anielskie – Angelus. Średniowieczny rozwój kultu maryjnego. Kult Matki Bożej ostatnim etapem pozytywnej dejudaizacji chrześcijaństwa, Pochwała różańców, potępienie szkaplerzy /519  

§ 46. Matka Boska niszcząca cyrografy naszych grzechów. Legenda o św. Teofilu. Polacy a kult Marii. Osobisty stosunek autora do N.M.P. Katolicyzm jedynym prawdziwym chrześcijaństwem /526

X. Zakończenie /535

§ 47. Wierzenia i moralność społeczności „pogańskich”. Potrzeba ich zrozumienia i rehabilitacji. Ich dziedzictwo w chrześcijaństwie w przeglądzie siedmiu sakramentów świętych. Spaczenie i zubożenie nauki o sakramentach świętych przez M. Lutra. Polemika w tej sprawie z Lutrem i autorami protestanckimi. „Krypto-katolicy”: Goethe, Schiller, Beethoven /535

§ 48. Podsumowanie procesu negatywnej i pozytywnej dejudaizacji chrześcijaństwa. Reformacja odrzuca dejudaizację pozytywną: kult świętych, kult obrazów, kult Matki Bożej. Protestantyzm jako rejudaizacja chrześcijaństwa, Szabat a niedziela w Anglii. Ludowość przeciw tej rejudaizacji. Przykład – Małgosia z Fausta Goethego /559

§ 49. Rekatolizacja protestantyzmu jako odwracanie fali rejudaizacyjnej. Nauka po stronie katolików w sporze z protestantyzmem o pisownię imion własnych Starego Testamentu, o Gloria in excelsis, o tekst Modlitwy Pańskiej, o tradycję męczeńskiej śmierci św. Piotra w Rzymie, o stosunek do zakazu czynienia obrazów rytych i wszelkich podobizn [Wyj 20:4]. Rekatolizacja to powrót społeczeństw protestanckich do Kościoła powszechnego /562

§ 50. Ante-Chryst to nie Anty-Chryst. Potrzeba zozumienia dla odmiennych dróg poszukiwań religijnych. Nocowędrowiec Nietzschego. Własne doświadczenia autora z czasu studiów lipskich. Pesithalanos. Zbawienie Fausta. Pożegnanie autora z tym światem /572

Spis treści /581