Broń strzelecka powstania styczniowego w świetle interdyscyplinarnej analizy historycznej i archeologicznej

Autor: Michał Górny

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 523

Okładka: miękka

Format: 16,5 cm x 23,5 cm

Broń palna powstania styczniowego należy do jednych z najsłabiej poznanych aspektów tego konfliktu. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest partyzancki charakter walk, niedobór źródeł i ich trudny w interpretacji charakter, a także niewielkie zainteresowanie kwestiami uzbrojenia wśród historyków. W efekcie aktualny stan badań opiera się przede wszystkim na starszej literaturze, która bazuje na często błędnie zinterpretowanych źródłach pisanych oraz eksponatach muzealnych pozbawionych kontekstu. Trend bazowania głównie na źródłach narracyjnych utrzymywał się do 150 rocznicy powstania, która miała miejsce w 2013 roku. Pierwszym celem pracy jest przedstawienie aktualnie stosowanych metod badań nad uzbrojeniem powstańców oraz dokładne ich omówienie pod kątem zalet i wad. Jednocześnie proponuję wykorzystanie nowej metody, bazującej na dokładnej analizie pocisków i kul odnajdowanych na terenie stanowisk związanych z latami 1863 – 1864. Przykładami skutecznego pozyskania nowych informacji są dokonane przeze mnie analizy stanowisk bitewnych związanych z partiami Kazimierza Mielęckiego, Edmunda Taczanowskiego, oraz Michała „Kruka” Heydenreicha. Rozprawa została podzielona na trzy główne elementy. Pierwsza część to wprowadzenie do zagadnienia, w postaci omówienia rozwoju techniki wojskowej w XIX wieku i przedstawienia podstawowych informacji dotyczących organizacji oddziałów powstańczych. Druga część to analiza uzbrojenia powstańczego, dotychczas wykorzystywanymi metodami – badaniami muzealiów, dokumentacji zdjęciowej, oraz źródeł pisanych. Jednocześnie omawiane są wszystkie istotne elementy analizy które należy brać pod uwagę. Trzecia część rozprawy poświęcona została badaniom archeologicznym i ich efektom. Jednym z najchętniej omawianych źródeł dotyczących umundurowania i uzbrojenia powstańców styczniowych są fotografie patriotyczne wykonywane w 1863 i 1864 roku. Jednakże mimo ich dużej popularności nie mogą one stanowić bezpośredniego przyczynka do poznania powstańczych karabinów i rewolwerów, bowiem były wykonywane niemal w całości na terenie zaboru austriackiego, czyli poza bezpośrednim terenem walk. Ponadto część prezentowanych ubiorów i broni należała do właścicieli zakładów fotograficznych. W efekcie zdjęcia mogą służyć przede wszystkim jako punkt wyjścia do zestawienia sytuacji uzbrojeniowej panującej na terenie Galicji, a sytuacji w Królestwie Polskim. W przypadku badań zabytków pozostających w gestii placówek muzealnych oraz w prywatnych kolekcjach, analiza dwóch największych zbiorów zabytków z 1863 i 1864 roku, z Muzeum Wojska Polskiego oraz nowojorskiej Fundacji Blochów, dowodzi, że zdecydowana większość zabytków broni palnej nie ma udokumentowanego powstańczego kontekstu, i może jedynie stanowić przyczynek do badań nad wojskowością XIX-wieczną. Znacznie bardziej skomplikowanym i różnorodnym źródłem okazały się materiały w postaci pamiętników, raportów czy listów. W wielu przypadkach wysoce subiektywne zapisy autorów nie mających doświadczenia wojskowego utrudniają dokładniejszą analizę. Problemem jest nieprecyzyjne słownictwo, ale także subiektywne przedstawienie realiów. Badania archeologiczne pól bitewnych na dzień dzisiejszy prowadzone są przede wszystkim w przypadku potyczek stoczonych na terenie powiatu konińskiego przez Kazimierza Mielęckiego i Edmunda Taczanowskiego. Wieloletnie badania pozwoliły na dojście do nowych wniosków i na uzyskanie wyników bardziej szczegółowych niż badania oparte wyłącznie na źródłach narracyjnych. Jednocześnie metoda archeologiczna nie jest pozbawiona ograniczeń – niemożliwe jest za jej pomocą ustalenie dokładnych modeli broni rynku cywilnego – broni myśliwskiej, pistoletów pojedynkowych czy cywilnych. Jedną z konkluzji pracy jest zauważenie konieczności prowadzenia badań interdyscyplinarnych i aplikowania wszystkich możliwych metod badawczych. Doprowadzi to do wzajemnej weryfikacji wyników i uzupełnienia luk pozostawionych przez każdą z wykorzystanych metod analizy."

(streszczenie Repozytorium UW)

Spis treści:

Wstęp  /9

Rozdział 1. Ewolucja techniki wojskowej w latach 1830-1871   /25

1.1. Wprowadzenie  /25

1.2. Terminologia  /26

1.3. Początek zmian - zamek skałkowy i kapiszonowy   /31

1.4. Rozwój broni palnej we Francji   /34

1.5. Wielka Brytania   /39

1.6. Prusy  /42

1.7. Państwa Związku Niemieckiego   /45

1.8. Monarchia Habsburgów   /48

1.9. Broń palna Cesarstwa Rosyjskiego   /53

1.10. Belgia  /64

1.11. Szwajcaria  /65

1.12. Rewolwery   /67

1.13. Produkcja broni myśliwskiej, tarczowej, pojedynkowej i do obrony   /72

1.14. Broń palna polskiej konstrukcji   /82

1.15. Podsumowanie  /84

Rozdział 2. Wojskowość powstania styczniowego   /87

2.1. Stan sił powstańczych - liczby  /88

2.2. Ewolucja organizacji wojsk powstańczych w Królestwie Polskim   /91

2.3. Organizacja zewnętrzna - zabory   /94

2.4. Specyfika oddziałów partyzanckich  /97

2.5. Ewolucja działań zbrojnych   /103

2.6. Zaopatrzenie i transport   /106

2.7. Podsumowanie   /111

Rozdział 3. Muzealia i zdjęcia z epoki jako potencjalne źródła poznania broni strzeleckiej   /113

3.1. Fotografia patriotyczna  /114

3.1.1. Wprowadzenie   /114

3.1.2. Zestawienie według rodzajów broni   /123

3.1.3. Ujęcie regionalne - zabór austriacki   /124

3.1.4. Podsumowanie   /125

3.2. Broń palna powstania styczniowego na podstawie analizy wybranych zbiorów muzealnych   /127

3.2.1. Wprowadzenie  /127

3.2.2. Analiza różnic w interpretacji na przykładzie broni palnej w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego   /129

3.2.3. Broń amerykańska na podstawie zabytków  w MWP   /137

3.2.4. Broń ze zbiorów nowojorskiej Fundacji Blochów  /140

3.2.5. Dokumentacja i materiały związane z przedwojennymi zbiorami i kolekcjami, które zostały utracone po 1939 roku  /142

3.2.6. Pozostałe zabytki   /152

3.2.7. Wartość źródeł muzealnych do poznania wojskowości powstania   /157

Rozdział 4. Źródła pisane  /161

4.1. Sztucery i karabiny   /176

4.2. Broń kawalerii   /177

4.3. Broń rosyjska   /178

4.4. Broń pruska  /183

4.5. Broń austriacka  /186

4.6. Broń niemiecka i szwajcarska  /189

4.7. Broń francuska i angielska  /191

4.8. Broń amerykańska   /193

4.9. Rewolwery   /195

4.10. Broń turecka  /198

4.11. Przemyt broni z Liege w świetle źródeł   /199

4.12. Podsumowanie  /206

Rozdział 5. Wprowadzenie do metodyki analizy archeologicznej   /209

5.1. Weryfikacja i ocena materiału  /212

5.1.1. Klasyfikacja typologiczna   /213

5.1.2. Ocena stanu  /214

5.1.3. Masa, średnica, długość   /215

5.1.4. Kształt pocisku, liczba bruzd, wgłębień   /216

5.1.5. Analiza właściwa   /216

5.2. Problematyka analizy pocisków kulistych  /218

5.3. Próba metody na podstawie materiału archeologicznego z Opoczna  /220

5.4. Podsumowanie   /231

Rozdział 6. Broń palna powstania styczniowego na podstawie analizy archeologicznej na wybranych przykładach   /233

6.2. Wstęp  /233

6.2. Szlak bojowy Kazimierza Mielęckiego   /235

6.2.1. Organizacja pierwszego oddziału i rozpoczęcie kampanii - bitwa pod Cieplinami  /235

6.2.2. Współpracując z Mierosławskim - Krzywosądz i Nowa Wieś   /252

6.2.3. Bitwa pod Bieniszewem   /254

6.2.4. Starcie pod Dobrosłowem   /266

6.2.5. Odwrót i starcie w rejonie Mieczownica-Kochowo   /272

6.2.6. Uzbrojenie pierwszej partii Kazimierza Mielęckiego - konkluzje  /277

6.2.7. Powrót do walki i sformowanie nowego oddziału - obóz w lesie krężelskim   /279

6.2.8. Bitwa pod Olszowym Młynem  /299

6.2.9. Uzbrojenie drugiej partii Kazimierza Mielęckiego - konkluzje  /310

6.2.10. Podsumowanie całościowe partii Mielęckiego   /314

6.3. Bitwa we wsi Ignacewo   /315

6.4. Potyczka pod Łączewną   /341

6.5. Bitwa pod Żyrzynem - wstęp do badań archeologicznych   /350

6.6. Materiał z Muzeum Regionalnego w Siedlcach   /354

6.7. Uwagi   /357

6.8. Podsumowanie   /358

Aneksy  

Aneks 1

Katalog zdjęć   /356

Tabela - miasta i fotografowie   /374

Aneks 2 - Katalog zabytków

Tabela nr 1 Opoczno   /375

Tabela nr 2 Ciepliny   /394

Tabela nr 3 Bieniszew   /402

Tabela nr 4 Dobrosławo  /410

Tabela nr 5 Mieczownica-Kochowo  /413

Tabela nr 6 Krężel   /415

Tabela nr 7 Olszowy Młyn   /423

Tabela nr 8 Ignacewo - badania powierzchniowe - strefa żółta   /435

Tabela nr 9 Ignacewo - indywidualni eksploratorzy  /437

Tabela nr 10 Ignacewo - podejście północne - strefa czerwona  /441

Tabela nr 11 Łączewna  /443

Tabela nr 12 Muzeum Regionalne w Siedlcach  /449

Fotografie   /453

Bibliografia   /505

Źródła   /505

Literatura   /508

Strony i źródła internetowe   /513

Indeks   /515