Architektura obronna w Nubii od V do XVI wieku

Autor: Marcin Wiewióra

Rok wydania: 2007

Liczba stron: 257

Okładka: miękka

Format: 20,5 cm x 29,0 cm

Uwaga! Okładka posiada nieznaczne zagięcia

 

Architektura obronna w Nubii nigdy nie cieszyła się większym zainteresowaniem. Wynikało to z ogra­niczonego zaawansowania badań nad tą szczególną problematyką, z wyjątkiem fortyfikacji wznoszonych w czasach faraońskich w rejonie II katarakty, które ze względu na swoją niezwykłą formę i wielkość od po­czątku zwracały uwagę wielu badaczy. Niewątpliwie duży wpływ na tę sytuację miał również specyficzny charakter pierwszych poważnych prac archeologicz­nych prowadzonych od początku XX stulecia w Nubii - budowa kolejnych tam na Nilu wymuszała prowa­dzenie przede wszystkim badań powierzchniowych rejestrujących stanowiska archeologiczne, z których tylko niewielka część była później przedmiotem syste­matycznych prac wykopaliskowych. Zainteresowanie budownictwem obronnym okresu chrześcijańskiego w Nubii rozpoczęło się praktycznie dopiero w latach 30. XX wieku, kiedy włoski archeolog Monneret de Yillard zwrócił uwagę na fortyfikacje zlokalizowane pomiędzy II i V kataraktą. Stan badań nad tą proble­matyką uległ radykalnej zmianie dopiero w latach 60., kiedy kolejne misje archeologiczne rozpoczęły prace w kilku największych osadach otoczonych murami obronnymi, zlokalizowanych przy granicy egipsko-sudańskiej, w ramach kolejnej akcji ratowa­nia zabytków Nubii. Dopiero ostatnie lata znacznie zintensyfikowały badania chrześcijańskich osad obronnych zlokalizowanych w rejonie pomiędzy III i VI kataraktą w związku z rozpoczęciem budowy nowej tamy na Nilu w pobliżu IV katarakty. 

Przedmiotem tego opracowania jest architektura obronna w Nubii w okresie od początków formowa­nia się trzech królestw - Makurii, Nobadii i Alodii - do ich rozpadu w początkach XVI stulecia. Celem pracy jest nie tylko prezentacja i analiza rozwiązań obronnych będących charakterystycznym elementem osadnictwa w tym okresie, ale przede wszystkim zainicjowanie szerszej dyskusji nad tą ważną pro­blematyką pozostającą na uboczu dotychczasowych zainteresowań badawczych.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Rozdział I

1. Zagadnienia wstępne  /15

1.1. Cel i układ pracy  /15

1.2. Zakres chronologiczno-przestrzenny  /16

1.3. Kryteria selekcji źródeł  /18

2. Stan badań i opracowań  /19

2.1. Zarys dziejów badań  .19

2.2. Stan opracowań - źródła archeologiczne i ikonograficzne  /23

3. Źródła historyczne /24

3.1. Źródła klasyczne  /25

3.2. Źródła arabskie  /26

4. Topografia  /28

4.1. Granice geograficzne  /28

4.2. Granice polityczne  /29

5. Historia polityczna Nubii od okresu późnomeroickiego do XVI w.  /33

5.1. Nubia od III do V wieku  /33

5.1.1. Sytuacja polityczna w okresie późnomeroickim  /33

5.1.2. Nubia w IV i V wieku  /35

5.1.3. Początki Nobadii, Makurii i Alodii  /36

5.2. Nubia od VI do XVI wieku  /37

5.2.1. Wstęp  /37

5.2.2. Nubia od VI do VIII wieku  /37

5.2.3. Nubia od IX do połowy XII wieku  /38

5.2.4. Okres od połowy XII do połowy XIV wieku  /38

5.2.5. Nubia u schyłku okresu chrześcijańskiego (1350-1500)  /39

6. Budownictwo obronne w Nubii do V wieku n.e.  /39

6.1. Najstarsze osady z elementami obronnymi  /39

6.2. Fortyfikacje egipskie między I i II kataraktą  /40

6.2.1. Inne fortyfikacje egipskie  /41

6.3. Mury miejskie i ogrodzenia w okresie napatańskim i meroickim  /42

6.3.1. Inne ogrodzenia  /45

6.4. Fortyfikacje rzymskie  /46

6.4.1. Ogrodzenia o niepewnej chronologii  /47

6.5. Inne budowle meroickie i postmeroickie  /47

Rozdział II

7. Charakterystyka fortyfikacji  /49

7.1. Mury i linie obrony  /49

7.1.1. Położenie  /49

7.1.1.1. Dolna Nubia  /50

7.1.1.2. Górna Nubia /52

7.1.2. Formy założeń  /56

7.1.3. Wielkość założeń  /57

7.2. Materiały i technika konstrukcji murów  /58

7.2.1. Materiały budowlane  /58

7.2.1.1. Regularne bloki kamienne  /60

7.2.1.2. Mury z kamieni naturalnych  /62

7.2.1.3. Mury kamienno-ceglane  /63

7.2.1.4. Cegła mułowa  /64

7.2.2. Fundamentowanie  /65

7.2.3. Elementy dodatkowe  /66

7.2.3.1. Mury "kazamatowe"  /68

7.2.3.2. Magazyny (?)  /68

7.2.3.3. Budynki włączone w linię fortyfikacji  /69

7.2.3.4. Kordegarda  /69

7.2.3.5. Schody  /71

7.2.3.6. Ganki strzelnicze  /71

7.2.3.7. Infrastruktura  /73

7.2.4. Wymiary murów /73

7.2.5. Druga linia murów i elementy dodatkowe /74

7.2.5.1. Proteichisma /74

7.2.5.2. Rowy, fosy  /75

7.2.5.3. Wały /75

7.2.6. Elementy fortyfikacji  /75

7.2.6.1. Bramy /75

7.2.6.2. Baszty i wieże /84

7.3. Rozplanowanie i zabudowa wnętrz  /91

7.3.1. Zabudowa wewnętrzna osad obronnych w Nobadii  /91

7.3.1.1. Dżebel Adda, Faras, Qasr Ibrim  /91

7.3.1.2. Ikmindi, Sabagura, Szeik Daud /97

7.3.1.3. Pozostałe osady /103

7.3.2. Rozplanowanie i organizacja zabudowy osad obronnych w królestwie Makurii i Alodii /107

7.3.2.1. Stara Dongola  /107

7.3.2.2. Es-Suegi, Kaldob, Redab - rejon IV katarakty  /111

7.3.2.3. Inne fortyfikacje w rejonie pomiędzy III i VI kataraktą  /111

7.4. Budynki palatialne i reprezentacyjne  /112

ROZDZIAŁ III

8. Rozwój architektury obronnej w Nubii. Problem genezy i funkcji  /115

8.1. Wstęp  /115

8.1.1. Podstawowa terminologia  /115

8.1.2. Struktura osadnictwa w Nubii w okresie od V do XVI wieku  /116

8.1.3. Organizacja państwa: król, administracja cywilna i armia w IV-VI wieku  /118

8.1.4. Problem granic  /123

8.2. Rola i znaczenie fortyfikacji do VI wieku /124

8.2.1. Fortyfikacje miejskie: Qasr Ibrim, Dżebel Adda, Faras  /125

8.3. Etapy rozwoju fortyfikacji do V do XVI wieku  /126

8.3.1. Faza I: V/VI - VII wieku  /126

8.3.1.1. Dolna Nubia  /126

8.3.1.2. Górna Nubia  /136

8.3.1.3. Fortyfikacje na pustyni Bajuda  /142

8.3.2. Faza II: X - XIII wieku. Fortyfikacje w okresie klasycznym i późnochrześcijańskim  /143

8.3.2.1. Dolna Nubia  /143

8.3.2.2. Górna Nubia  /145

8.3.2.3. Castel-houses  /146

8.3.2.4. Fundacje kościelne: ogrodzenia klasztorów  /147

8.3.3. Faza III: XIV - XVI wieku. Fortyfikacje w okresie rozpadu królestw Makurii i Alodii  /148

8.3.3.1. Dolna Nubia  /148

8.3.3.2. Górna Nubia  /150

9. Geneza architektury obronnej w Nubii od V do XVI wieku  /151

9.1. Wstęp  /151

9.2. Fortyfikacje w Afryce w okresie rzymskim  /152

9.3. Fortyfikacje we wschodnich rejonach imperium bizantyjskiego i najstarsze fortyfikacje arabskie  /157

Podsumowanie /158

ANEKS

Katalog źródeł

1. Fortyfikacje pomiędzy I i II kataraktą  /165

Kalabsza  /165

Sabagura  /166

Dibger  /167

Ikmindi  /167

Sheik Daud  /168

Nag el-Szeima  /169

Qasr Ibrim  /170

Abdallah Nirgi  /172

Dżebel Adda  /173

Serra Wschodnia  /174

Faras  /175

Dorginarti  /176

Nabash  /176

Kisinarti  /177

Dżebel Sahaba  /178

Gezira Dabarosa  /178

Abkanarti  /179

2. Ogrodzenia w rejonie II katarakty i Batn el-Hadziar  /179

Stanowisko 283  /180

Mowrada, Gamai (st. 162)  /180

Shirgondinarti  /180

Stanowisko 439  /181

Saras, Murshid, Kasanarti, Mugufil /181

Kageras  /182

3. Rejon Abri-Delgo  /182

Ferka  /182

Debba I, Diffi  /183

Kitfogga  /183

Kaszasza  /183

Gergetti /184

Sagiet el-Abd  /184

Soumbout  /184

Wyspa Nilwatti  /185

Tandżur  /185

Kulb  /185

Sunnarti  /187

Budynki na wyspie Turmuki  /187

Kulubnarti  /188

4. Fortyfikacje w rejonie III katarakty (Mahas, wyspa Arduan)  /191

Kisseenfarki  /191

Kassi-Markol  /191

Jawgul  /192

Shofein  /192

Rejon wyspy Arduan  /192

Shyinirki  /193

Haleeba /193

Nauri  /194

Dżebel Wahaba /194

Dżebel Sesi  /194

5. Rejon Dongoli  /194

Qasr Wad Nimeiri  /195

Khandak /195

Korti  /196

Stara Dongola  /196

Argi 2 - tzw. Cataract fort  /199

Bahit (Heleila) - Bht 11  /199

Ed-Deiga - Ed-Deiga 1  /200

Abkor 83 - Abkor (Istabel)  /202

Sinada (Banganarti)  /204

Ed-Diffar 11 /206

Pozostałe założenia o charakterze obronnym  /206

6. Fortyfikacje w rejonie IV katarakty  /209

Es-Suegi i Kaldob  /209

Umm Ulait (st. 3-Q-95)  /212

Redab  /213

7. Rejon od Abu Hamed do V katarakty  /214

Kuweb (el-Kuweib)  /214

El-Kab  /214

Tarfaya  /215

El-Usheir  /216

Gandeisi  /217

Baqeir  /217

El-Koro  /217

El-Tikkawin  /218

Gezira Mellu  /218

Abu Qurun  /218

Diaqa  /218

Gezira Karni  /219

Abu Mereikh  /219

Karme  /220

Ras al-Gezira  /221

Korta /221

Al-Hajar  /221

Mikeisir  /222

Korduma  /222

Abu Sideir  /222

Al-Hilla  /222

Kelesaika (st. 32)  /222

8. Fortyfikacje na południe od V katarakty  /223

Fortyfikacje w pobliżu Chartumu  /223

Gabati I  /223

Dżebel Nakharu  /223

Kurgus  /224

Qarri  /224

Ogrodzenia w rejonie Darfuru  /224

9. Castel-houses  /225

Architektura  /228

10. Ogrodzenia na pustyni Bajuda  /230

11. Kasztory z ogrodzeniem  /231

Gazali  /231

Qasr el Wizz  /231

Klasztor na Komie D w Starej Dongoli  /232

Klasztor na Komie H w Starej Dongoli  /232

Wykaz skrótów /233

Literatura  /234

Spis rycin  /254

Tablice /259