Sybir. Dzieje polskich zesłańców XVIII - XX w.

Autor: Marek Klecel

Rok wydania: 2024

Liczba stron: 600

Okładka: twarda 

Format: 16,5 cm x 23,5 cm

 

Za co?! Pytanie to nieodparcie nasuwa się podczas czytania tej przejmującej książki. Tysiące Polaków, najlepszych synów swojego narodu, było zsyłanych na Sybir za umiłowanie własnego kraju, za walkę o jego wolność, za przywiązanie do wiary katolickiej. Wszelki sprzeciw wobec caratu karany był surowo; najczęściej właśnie wyekspediowaniem na tę nieludzką ziemię, skąd przeważnie nie było już powrotu. „Przewiną” mogło być nie tylko przygotowywanie narodowych powstań czy zamachów na cara lub jego funkcjonariuszy, ale także… czytanie nieprawomyślnych książek o patriotycznej wymowie.

Zaczęło się od przekonania, że obca potencja może Polakom dobrze służyć. Tak było już w XVIII wieku, kiedy pewne wpływowe kręgi społeczeństwa upowszechniały pogląd, że moskiewski, a później także pruski protektorat wzmocni Rzeczpospolitą. Stulecie to zakończyły jednak tragiczna w skutkach konfederacja targowicka, czyli wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 maja, Insurekcja Kościuszkowska oraz całkowite zagrabienie wielkiego do niedawna kraju. To, co miało być pomocą, bardzo szybko okazywało się przemocą. Wyzysk, brutalność, niewola, wynaradawianie – to bowiem w ostatecznym rachunku oferowali Polakom „protektorzy”. Już pod koniec XVIII wieku kibitki z Polakami pojechały na daleki Sybir, który w ciągu XIX stulecia zapełniał się najszlachetniejszymi, najbardziej niezłomnymi przedstawicielami naszego narodu, wpędzając ich w nędzę, głód, choroby. Knutem zaganiani byli do najcięższych robót.

Wielką motywacją wielu Rosjan w prześladowaniu Polaków było rekwirowanie majątków zesłańców; „protektorzy” bogacili się tym sposobem z dnia na dzień. Polacy nie mieli do czego wracać, nawet jeśli dzięki szczególnej odporności przeżyli lata katorgi. Zasiedlali więc w koszmarnych warunkach nieludzką ziemię, będąc tam od razu warstwą najlepiej wykształconą oraz kreatywną. Stąd niektórzy z nich z biegiem lat stali się wybitnymi badaczami Syberii, zamieszkujących ją ludów, środowiska naturalnego. Znakomity znawca dziejów syberyjskich zesłańców oraz stosunków tam panujących, dr Marek Klecel, żywo i zajmująco opisuje losy wielu Polek, Polaków i całych polskich rodzin, od senatorów Rzeczypospolitej – biskupów Sołtyka i Załuskiego w 1767 r. począwszy, po losy braci Piłsudskich: Bronisława i Józefa. Są to historie przeważnie tragiczne, ale zarazem też bardzo budujące, ukazują bowiem wielkość i niezłomność polskiego ducha. Autor przytacza również przykłady karier naukowych niektórych sybiraków, a kończy swą bogatą opowieść z początkiem XX wieku. Marek Klecel przygotowuje zarazem II tom, który obejmuje dzieje zesłańców polskich od czasu przekształcenia się Rosji w ZSRS.

Ta niezwykła książka, wzbogacona aż 190 ilustracjami, to nie tylko znaczący fragment historii polskiego narodu i hołd oddany męczennikom. To także wielka przestroga dla tych współczesnych Polaków, którzy i dziś upatrują szansy dla Rzeczypospolitej w zagranicznym „protektoracie”.

(opis wydawcy)

Spis treści:

Wstęp. Największe więzienie świata  /10

Bezkres okrucieństwa  /13

Kraina winnych i niewinnych  /15

Wędrówka na zesłanie  /17

Oblicza katorgi  /21

Polak potrafi, także na Sybirze  /24

Od carskiego do sowieckiego piekła  /30

CZĘŚĆ 1. Nieustający duch polskiej insurekcji  /34

Długa tradycja niepodległości  /37

Powstańcza Syberia  /42

Rok 1833. „Sprawa omska”  /46

Drugie powstanie Piotra Wysockiego?  /50

Rok 1866. Powstanie zabajkalskie  /54

CZĘŚĆ 2. Maurycy Beniowski: zesłaniec, odkrywca, król Madagaskaru  /60

Droga na najdalszy Wschód  /64

Niespokojnie przez Ocean Spokojny  /72

Do Europy i… z powrotem  /78

Zdobycie Madagaskaru  /84

Trzy wyprawy do Ameryki  /89

Powrót na Madagaskar  /92

Śmierć króla  /95

CZĘŚĆ 3. Podróż na Kamczatkę brygadiera Józefa Kopcia  /100

Exodus z Rosji  /103

W Powstaniu Kościuszkowskim  /104

W drodze na zesłanie  /107

Śladami Beniowskiego  /112

Burze na krańcach Azji  /114

Częściowe wyzwolenie  /119

Długa droga powrotu  /121

Z powrotem przez Rosję  /124

CZĘŚĆ 4. Filomaci zesłańcy  /128

Procesy w Wilnie  /131

Kierunek Syberia  /134

Tomasz Zan, „wygnaniec i pielgrzym”  /137

Szersze więzienie  /141

Powracający motyw  /142

Zan w Petersburgu  /146

Pielgrzym we własnym kraju  /151

Spóźnione życie rodzinne  /157

Życie pośmiertne Tomasza Zana  /160

36 lat zesłania Onufrego Pietraszkiewicza  /163

Dalsze zesłanie do Tobolska  /166

Ostatni z rodu Zanów  /168

CZĘŚĆ 5. Adolf Januszkiewicz: ostatni filomata na Syberii  /172

W Warszawie, w powstaniu i w Rosji  /176

Miłość utracona /179

Mała stabilizacja  /182

Życie codzienne na Syberii  /184

W kazachskich stepach  /188

Długi powrót do kraju  /192

CZĘŚĆ 6. Zgubiła ich Rosja. Trzy pokolenia Witkiewiczów: Jan, Stanisław i Stanisław Ignacy  /194

Droga do Rosji  /196

Skrzywdzeni i poniżeni  /200

Służba w stepie /202

Tajemnica Jana Witkiewicza  /205

Podwójny agent?  /207

Śmierć w hotelu „Paryż”  /211

Wallenrod Witkiewicz?  /213

Stanisław, najmłodszy zesłaniec postyczniowy  /215

Witkacy, czyli bunt kwiatu przeciw korzeniom  /219

CZĘŚĆ 7. Walerian Łukasiński, tajny więzień  /228

Przed obliczem wielkiego księcia Konstantego  /231

31 lat w lochach Szlisselburga  /233

Tylko dwa spotkania  /235

Przesłanie dla Polski  /237

CZĘŚĆ 8. Droga Piotra Wysockiego na Sybir  /240

Kolejne powstanie  /243

Więzień stanu  /247

Ucieczka i egzekucja  /249

Smutny powrót  /253

CZĘŚĆ 9. Katorga polskich duchownych  /256

Wspomnienia z domu umarłych  /260

Męczeństwo ks. Jana Sierocińskiego  /263

Do kopalń Nerczyńska  /268

Święty patron sybiraków  /271

Syberyjska droga do wiary  /274

Tunka – główne miejsce zesłania polskich duchownych  /279

Zesłańcza konspiracja  /282

Syberyjski zakon  /285

CZĘŚĆ 10. Zsyłka polskich kobiet  /290

„Róża Sybiru” /293

Konspiracja charytatywna  /297

Ewa Felińska, matka świętego  /301

Droga przez Rosję  /305

Rodzinny dramat  /307

Dalsze zesłania  /309

CZĘŚĆ 11. Ucieczki Polaków z zesłania  /312

Batogi gorsze niż śmierć  /314

Tragiczne dzieje małżeństwa Migurskich  /317

Po Powstaniu Styczniowym  /321

Legion zbiegów  /324

Trzy ucieczki zagadkowego Krupskiego  /326

CZĘŚĆ 12. Wielka przygoda Rufina Piotrowskiego  /330

Z Karpat na Ukrainę  /333

Podróż przez Rosję  /337

Przygotowania i ucieczka  /338

Wśród pielgrzymów na Wyspy Sołowieckie  /341

Niepowodzenie w Archangielsku  /342

Wodą do Petersburga  /344

Klęska w Królewcu /347

Szczęśliwy powrót  /350

CZĘŚĆ 13. Trzykrotny wygnaniec Szymon Tokarzewski  /354

Kibitką i pieszo na Sybir  /357

Spotkanie z Dostojewskim  /361

Powrót na Syberię  /363

Wycieczka do Warszawy  /364

CZĘŚĆ 14. Agaton Giller, zesłaniec przed Powstaniem Styczniowym  /366

Sceny z życia imperialnej Rosji  /369

Kryminalna Syberia  /374

CZĘŚĆ 15. Łącznik pokoleń: Bronisław Szwarce  /376

Rodem z emigracji  /378

Początki konspiracji  /380

Aresztowanie Szwarcego  /382

Zsyłka zamiast stryczka  /384

Siedem lat w Szlisselburgu  /386

Próba ucieczki  /388

Więzień nieprzejednany  /390

Kierunek Kazachstan  /393

Zamach na cara, spisek „Czerwonego Krzyża”  /397

Nowy proces, nowy wyrok  /399

Ostatni etap – Tunka koło Irkucka  /401

Powrót po 30 latach  /403

CZĘŚĆ 16. Polscy uczeni na bezkresach Rosji  /408

Dybowskiego pasja i służba  /410

Emisariusz powstańczy  /412

Zsyłka zamiast śmierci  /415

W krainie „świętego morza”  /418

Uzdrowisko na Syberii  /420

W drodze nad Ocean Spokojny  /424

Dybowski Bajkalski i Kamczacki  /426

Aleksander Czekanowski, badacz Syberii bez własnego grobu  /430

Aresztowanie w Kijowie  /433

Polski pan na Padunie  /435

Zagadkowa śmierć  /440

Jan Czerski, „męczennik nauki”  /442

Kierunek Irkuck  /446

Na dalekiej Północy i w Petersburgu  /450

Ostatnia wyprawa  /453

CZĘŚĆ 17. Józef Łukaszewicz – ostatni, zapomniany więzień Szlisselburga  /456

Radykalna Rosja: narodnicy, socjaliści, terroryści  /459

Kordian bardziej zdecydowany  /462

Uljanow: „nie wierzę w terror, wierzę w terror nieustający”  /464

Śledztwo w sprawie zbrodni, której nie było  /466

Kara bez zbrodni  /471

Dożywocie zamiast szubienicy  /474

„Cudowny nauczyciel” w Szlisselburgu  /477

CZĘŚĆ 18. Wacław Sieroszewski. Zesłaniec, legionista, pisarz  /480

Życie nadmiernie urozmaicone  /483

18 lat na Syberii  /486

Na kresach lasów  /500

W Irkucku i…  /510

CZĘŚĆ 19. Zsyłka braci Piłsudskich  /524

Młodość na Syberii  /527

Drugi etap w Tunce  /533

Namiętny patriota polski  /536

Przeklęta wyspa  /540

Wielka smuta na krańcach Azji  /543

Życie wśród Ajnów  /545

Praca naukowa i charytatywna  /547

Wyzwolenie w Japonii  /550

CZĘŚĆ 20. Sybir utrwalony wierszem i prozą  /554

Przesłanie Mickiewicza o Sybirze  /558

Wyobraźnia syberyjska Słowackiego, Krasińskiego i Norwida  /570

Poeci na Sybirze  /579

Poeta, który był synem cara  /581

Proza syberyjska  /586

Wybrana literatura przedmiotu  /597